Bedrijven moeten morele missie op orde hebben, anders willen jongeren er niet werken


Tot aan de minister aan toe wordt gesproken over de noodzaak van een moreel kompas. Theologe Lieke van Stekelenburg ziet dat het studenten helpt bij de keuze van baan of beroep.


“Ik laat mijn morele kompas nooit thuis”, zei minister van Binnenlandse Zaken Judith Uitermark (NSC) bij de behandeling van haar begroting in de Tweede Kamer. Die term ‘moreel kompas’ is de afgelopen jaren razend populair geworden. Bedrijven, overheidsinstanties, CEO’s en nu een minister, overal duikt plotseling deze innerlijke richtlijn op, die aangeeft wat in morele zin juist en onjuist is. Zoals een kompas de richting naar het noorden aangeeft, zo helpt een moreel kompas te bepalen wat goed en slecht gedrag is.

Maar er bestaan wel verschillen tussen uiterlijke en innerlijke kompassen. De eerste, peperdure, kompassen kwamen uit China. Rond de 12de eeuw brachten Arabische handelaren ze naar Europa, waar ze bijdroegen aan de revolutie van de Europese ontdekkingsreizen. Tegenwoordig komen ze nog steeds uit China, via het Chinese verkoopplatform Temu is een ‘Professional Field Compass’ online te bestellen voor 1,97 euro.

Dat geldt niet voor het innerlijke kompas, dat is niet in de aanbieding, en hoe je er een verkrijgt is onduidelijk.

Daarom onderzocht theologe Lieke van Stekelenburg het ontstaan en de betekenis van een ethisch kompas voor hbo-studenten. Half oktober promoveerde ze op dit onderzoek aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Voor haar promotieonderzoek sprak Van Stekelenburg talloze studenten. In het onderzoek combineerde ze een uitgebreide literatuurstudie met empirisch onderzoek onder zowel hbo-studenten als docenten. In de empirische studies bekeek Van Stekelenburg onder andere hoe studenten het concept van een ethisch kompas interpreteren en toepassen in hun toekomstige beroepspraktijk.

Van Stekelenburg: ‘Laat ik als voorbeeld een student noemen die stage liep bij een computerbedrijf. Hij vertelde mij dat het bedrijf een nieuw systeem, dat nog niet foutloos was, toch al leverde aan de klant. De student informeerde waarom. Hij kreeg als antwoord: ‘Als we nu leveren, verdienen we met de service extra geld om de fouten die zogenaamd onvoorzien waren eruit te halen.’ Aan het einde van de stage dacht hij: zo wil ik mijn geld niet gaan verdienen.”

“Deze student”, zegt Van Stekelenburg, “vaart op zijn ethisch kompas. Hij had zijn eigen waarden getoetst aan de morele standaarden van het bedrijf. Zijn conclusie: ik wil in de toekomst niet meer in zo’n situatie terechtkomen. Als ik meega met de standaarden van deze organisatie kan ik mijzelf niet meer in de spiegel aankijken. Zijn ethisch kompas helpt hem een keuze te maken voor het bedrijf waar hij in de toekomst wil werken.”


Bullshitbanen

Een moreel kompas als antwoord op gesjoemel en bullshitbanen? Van Stekelenburg: “Dat zou goed kunnen. Een jaar of twintig geleden hebben we het morele gesprek uit het publieke domein geduwd. Ethische dilemma’s? Lastig, die los je maar op in je eigen tijd.”

De laatste jaren duiken de ethische misstanden overal op: in de sport, bij de belastingdienst, in de bouw, accountants die frauderen. “Omdat we door allerlei crisissen worden overspoeld”, zegt Van Stekelenburg, “zien we nu dat jongeren zich weer meer engageren en opnieuw de morele vragen stellen. Organisaties die hun morele missie niet op orde hebben, zullen talent verliezen. Jonge mensen haken af. Aandacht voor het werken met een ethisch kompas kan helpen talent te behouden in een krappe arbeidsmarkt.”

Voor haar promotie onderzocht Van Stekelenburg hoe zo’n kompas eruit zou kunnen zien. Hoe vormen studenten zo’n kompas? Hoe gebruiken ze het, bijvoorbeeld tijdens stages? En hoe dragen docenten bij aan de ontwikkeling van zo’n kompas?


Persoonlijk kompas

Even terug naar de student die stage liep bij het computerbedrijf. Hoe is die aan zijn overtuigingen gekomen dat hij later zo zijn geld niet wil verdienen? Van Stekelenburg: “Deze student is geïnteresseerd in filosofie. Hij was een uitzondering. Uit mijn onderzoek komt naar voren dat de meeste studenten niet koersen op de morele waarden van het beroep dat ze willen gaan uitoefenen, maar op het persoonlijk kompas dat ze van thuis hebben meegekregen.”

Kenmerk van een kompas is dat de wijzer bij alle gebruikers het noorden aanwijst. Wat kun je met een kompas dat individueel gevormd wordt en dus per persoon verschilt? “Uit mijn onderzoek blijkt dat een persoonlijk ethisch kompas van studenten niet sterk genoeg is voor de professionele praktijk. Studenten herkennen de dilemma’s die spelen op de werkvloer, maar weten er geen raad mee”, zegt de onderzoekster.

“Een kompas is om mee te navigeren, richting te bepalen en koers te houden. Maar de meeste studenten lossen ethische dilemma’s niet op door moreel te handelen, maar door zich bijvoorbeeld aan te passen of ontwijkend gedrag te gaan vertonen. Ze construeren hun eigen morele overtuigingen: heb ik invloed, heeft het zin dat ik me uitspreek, waar ligt de macht? En als de macht bedreigend is, spreken ze zich niet uit. Ze zeggen: ‘Ik wil mijn stage halen, ik kijk wel uit’.”


Vak ethiek

Als voorbeeld geeft Van Stekelenburg een student van de pabo. “Zij vertelde mij dat er in de lerarenkamer grappen werden gemaakt over de leerlingen. ‘Er werden stemmetjes nagedaan, zei ze, kinderen werden belachelijk gemaakt. Ik vond dit niet prettig. Maar ik heb er niets van gezegd, wie ben ik, stagiair, om hier mijn mond open te doen? Als ik hier nog een jaar langer zou werken, zou ik misschien mee lachen.”

Is de ontwikkeling van zo’n ethisch kompas niet iets voor een vak ethiek tijdens de opleiding? “De meeste studenten konden zich niet herinneren dat zij ooit ethiekonderwijs hadden gekregen. Studenten vinden vooral steun bij rolmodellen die ze binnen hun eigen sociale kring vinden of op social media. En ze noemen echte werkervaringen, waar ze geconfronteerd worden met een verscheidenheid aan contexten.”

Wordt het dan tijd een vak ethiek toe te voegen aan de opleidingen? Een apart vak ethiek erbij heeft volgens Van Stekelenburg weinig zin. “Dan raakt het ethisch kompas te veel losgezongen van de beroepspraktijk. Het is sterker als het ontdekken, formuleren en ontwikkelen van zo’n kompas geïntegreerd wordt in verschillende praktijkvakken. Het werkt ook als een onderwijsinstelling een herkenbaar morele missie heeft met aanverwante waarden, dat door de docenten wordt uitgedragen.”

Het zijn vooral die docenten, denkt Van Stekelenburg, die een rolmodel zouden moeten zijn, en vaak al zijn. “Zij kunnen het goede voorbeeld geven van een verantwoordelijke professional met een ethisch kompas, en tegelijkertijd verkeren de docenten in de positie om verschillende ethische kompassen te presenteren. Maar uit mijn onderzoek komt ook naar voren dat docenten neutraal willen blijven om de autonomie van studenten te borgen.”


Kritisch denken

Is dat geen lastige combinatie, wie een voorbeeld wil zijn, moet keuzes maken en is toch nooit neutraal? Van Stekelenburg: “Het uitdragen van wenselijke houdingen en het voorleven van professioneel gedrag, terwijl tegelijkertijd neutraliteit wordt nagestreefd, bleken inderdaad onverenigbare en concurrerende idealen te zijn. Daarom moet de ontwikkeling van een ethisch kompas anders worden aangepakt. Ik pleit ervoor dat docenten in eerste instantie kennis overbrengen van de morele standaarden van het beroep en met deze standaarden oefenen.

“Ook is het belangrijk dat kritisch denken sterk wordt gestimuleerd, dat kan goed door ethische dilemma’s in gesprekken met studenten naar voren te brengen. Want kritisch denken helpt om de intrinsieke motivatie van studenten aan te wakkeren om moreel juist te handelen. Alleen zo lukt het om professionals op te leiden, die geen systemen met zogenaamd onvoorziene fouten aan klanten leveren. En professionals die hun mond durven open te doen als er leerlingen belachelijk worden gemaakt.”


Blog Trouw, 10-11-2024 (Peter Henk Steenhuis)