De verlichting die niet mocht zijn

Christopher De Bellaigue, The islamic enlightenment. The modern struggle between faith and reason. The Bodley Head, 398 blz.


De islamwereld heeft een verlichting en gevoel voor humor nodig: dat is een veel gehoorde kreet. Maar het Westen heeft de opgang van liberale principes in het Midden-Oosten zelf de grond in geboord.


Benieuwd wat Gwendolyn Rutten van het nieuwste boek van Brits journalist en Turkije-expert Christopher De Bellaigue zou vinden. Rutten pakte onlangs uit met een pleidooi voor de ‘superieure westerse samenleving’. De Bellaigue, die heel zijn carrière in het Midden-Oosten doorbracht, kent dat soort kritieken goed. ‘Moslims hebben een Verlichting nodig, en een gevoel voor humor’, zo vat hij ze samen.

Want moslims, zo luidt het sinds de opkomst van Al Qaida en IS, zijn te veel blijven steken in een ‘achterlijke’ godsdienst. Ze misten de boot naar individualisme, wetenschappelijk denken en democratie van meet af aan. De Bellaigue mobiliseert maar liefst 350 pagina’s geschiedenis om te tonen dat die analyse op zijn best onvolledig is, en op zijn slechtst ingegeven door een welbegrepen eigenbelang.


Moderne levensstijl

Miste Hassan al-Attar, de eerste die in Egypte lijken ontleedde in naam van de medische vooruitgang, de boot? En wat met verlichtingspionier Ibrahim Sinasi, invloedrijke columnist van de eerste onafhankelijke Ottomaanse krant? Want ook in het Ottomaanse Rijk ontstond al snel een ‘publieke’ sfeer waardoor ‘iedere bijeenkomst van twee of drie mensen een kans werd om commentaar te geven en te klagen’.

Zo enthousiast was de Turkse bureaucraat Fuat over Voltaires rationalisme dat hij een scheldtirade schreef over hoe het hart niets meer was dan een spier, zonder spirituele dimensie. Sommige Turkse scholen waren zo militant atheïstisch dat hun Franse bezoekers er ongemakkelijk van werden.

Weerzin tegen import uit het ‘ongelovige Westen’ was er ook. Zo pikten collega’s al-Attars schoenen en pesten hem weg uit de universiteit. Toch legden de politieke leiders in de drie intellectuele centra van de islamwereld (Egypte, het Ottomaanse Rijk en Iran) de ‘moderne’ levensstijl op aan hun onderdanen. Ze voorzagen treinsporen en elektriciteit, waardoor het dagelijks leven versnelde. Ze moderniseerden hun legers (en hun ambtenarenapparaten). Dorpelingen moesten vaccinaties ondergaan, vaak zonder te weten waarom. En de relaxte omgang met mannelijke homoseksualiteit verstrengde juist door de westerse invloed.

Terwijl de Europeaan geleidelijk kon wennen aan de ’moderne levensstijl’, ging dat in de moslimwereld veel bruusker.


Chaotisch leiderschap

Die hardhandige ‘modernisering van bovenaf’ werd uiteindelijk deel van het probleem. Leiders imiteerden de verlichting wel graag, maar maakten geen echte ruimte voor democratische participatie. Ze bekostigden megalomane infrastructuurprojecten en wetenschappelijke paradepaardjes met geld geleend bij westerse banken. Toen de leningen te zwaar werden, kwam de westerse controle.

Voor De Bellaigue is de Eerste Wereldoorlog het keerpunt. Vol goede hoop en democratische ideeën trokken de ‘verlichte’ moslims naar Versailles. Maar de Iraanse delegatie werd er zelfs niet gehoord. Fransen en Britten verdeelden het Midden-Oosten onder elkaar langs willekeurig getrokken grenzen. In hun ‘mandaatgebieden’ sloegen ze elk verzet neer. Dat besmeurde de verlichtingsidealen en riep verzet op.

Ronduit fascinerend is De Bellaigues reconstructie van de politieke islam, een volksbeweging die (net als de ‘zuilen’ bij ons) eigen netwerken voor bijstand en onderwijs uitbouwde. De intellectuele vaders van de Moslimbroeders, Hassan al-Banna en Sayyid Qutb, keken ontgoocheld naar de westerse consumptiecultuur. Lokale, corrupte elites imiteerden die gretig, het volk bleef arm. ‘Dit leven van vernedering is erger dan de dood’, schreven de eerste Moslimbroeders in 1928. De ‘contra-verlichting’ was geboren.


DSL, 02-07-2017 (Giselle Nath)

Bijgesloten Plaatje(s)

 

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB