We zijn moreel gehavend en niemand komt hier nog heelhuids uit


Wat is verschrikkelijker: je been verliezen in een bombardement, of je oudste zoon toch maar naar de voedselbedeling sturen, wetende dat hij daar mogelijk opgewacht wordt door kogels, omdat het alternatief voor de hele familie de hongerdood is? In oorlogstijd springen fysieke verwondingen het meest in het oog. De brandende man in het Shuhada al-Aqsa ziekenhuis in centraal Gaza kan ik me zo nog voor de geest halen. Maar wie in Gaza het ‘geluk’ heeft fysiek ongedeerd te zijn, is toch verwond, op een manier die onderzoekers ‘morele verwonding’ noemen.

Moreel verwond zijn alle ouders die hun kinderen rantsoenen moeten geven, de moeders die continu voor versies van Sophie’s Choice worden geplaatst, hulpverleners die de taak waar ze voor opgeleid zijn niet kunnen uitvoeren, omdat het medisch materiaal vernietigd of opgebruikt is, de mensen buiten het Shuhada al-Aqsa ziekenhuis die met lede ogen moesten toezien hoe een medemens in een ziekenhuisbed verbrandde en daar helemaal niets aan konden doen.


Gevoelens van schuld, schaamte of verraad

Tine Molendijk, die onderzoek doet naar morele verwonding bij onder anderen militairen, beschrijft het als de gevoelens van schuld, schaamte of verraad die mensen kunnen ontwikkelen wanneer hun morele verwachtingen en overtuigingen geweld worden aangedaan door eigen of andermans handelen. Morele wonden worden geslagen als de realiteit je dwingt tot anders handelen dan je rechtvaardig vindt, of je het gevoel hebt niet te kunnen ingrijpen terwijl onrecht plaatsvindt.

Vooral in oorlogsgebied worden op die manier diepe wonden geslagen, maar ook wij in Europa komen er niet ongedeerd vanaf. De tienduizenden mensen die op straat kwamen in de rodelijnprotesten waarschuwen ons, zoals velen dat al een tijdlang doen: onze samenleving heeft zichzelf diep verwond. De morele normen waar we hoogdravend van spreken blijken helemaal niet zo solide, en we kunnen er kennelijk niet op vertrouwen dat onze politici die zullen behartigen.


Sommigen kweken een morele eeltlaag

Veel mensen kijken met lede ogen toe en ervaren hoe hun beleving van een rechtvaardige wereld geweld wordt aangedaan: hoezo kan een voedselbedeling een plek zijn waar mensen afgeschoten worden? Hadden we dan niet afgesproken dat het vuren daar tenminste gestaakt wordt? En pasgeboren baby’s zouden we toch beschermen? Deelt niet iedereen tenminste die basale morele overtuiging?

De combinatie van desillusie, machteloosheid en medeplichtigheid laat velen gehavend achter. Sommigen kweken wat je een morele eeltlaag zou kunnen noemen, en ervaren misschien net daarover innerlijk conflict. Zulke collectieve morele verwondingen gaan nog generaties mee; kijk naar de manier waarop Duitsland nog altijd zijn wonden likt van zijn genocidaire rol in de Shoah, of hoe vele nakomelingen van kolonisten tot op vandaag nog moeilijk in het reine kunnen komen met de daden van hun voorouders.

‘Die Geschichte lehrt dauernd, aber sie findet keine Schüler’, schreef de Oostenrijkse auteur Ingeborg Bachmann. Als we dachten dat de verwondingen zich enkel ver weg in Gaza voordoen, hebben we het mis: wij zijn moreel gehavend en niemand komt hier nog heelhuids uit. We zullen nog generaties lang onze wonden moeten likken.

Martha Claeys is filosoof en verbonden aan het Centrum voor Ethiek van de Universiteit van Antwerpen


Trouw, 14-07-2025