Maakt empathie ons een beter mens? Juist niet, zegt hoogleraar psychologie Paul Bloom


Wie zich probeert in te leven in de één, verliest de ander al gauw uit het oog, stelt psycholoog Paul Bloom in zijn boek Tegen empathie. ‘Bij morele vragen wil je niet dat empathie je afleidt.’


Vluchtelingen, oorlogsslachtoffers, een worstelende Pieter Omtzigt; wie een blik werpt op de opiniebijdragen in Nederlandse kranten ziet oproepen tot meer empathie voor allerlei mensen.

‘Elke liefdadigheidsorganisatie, elke politieke beweging, elke sociale actie zal gebruikmaken van empathie om mensen in beweging te krijgen’, schrijft Paul Bloom (61). Dat is even begrijpelijk als onwijs, vindt de Canadese hoogleraar psychologie. Sterker nog: empathie is schadelijk en zit ons streven naar een betere wereld alleen maar in de weg.

Bloom startte een ‘kruistocht tegen empathie’. Die begon in 2016, met de verschijning van een boek dat nu is vertaald als Tegen empathie. Een pleidooi voor rationele compassie.


Een donkere komedie

Volgens Bloom is empathie ‘het menselijk vermogen om de wereld te bekijken door andermans ogen, om te voelen wat zij voelen’. Dat lijkt positief, maar het geeft ons oogkleppen, schrijft hij, waardoor we ‘ongevoelig’ raken voor ‘de langetermijngevolgen van onze daden en blind voor het lijden van mensen in wie we ons niet kunnen inleven’.

Kijk maar eens, zegt Bloom, naar de negatieve uitwerking van empathie tijdens de nasleep van de schietpartij op Sandy Hook, een Amerikaanse basisschool. Twintig kinderen werden vermoord, wat veel media-aandacht veroorzaakte. De donaties stroomden binnen. Het werd een ‘donkere komedie’, zegt Bloom. Armen stuurden geld naar het rijke Sandy Hook, terwijl er voor de moorden in een stad als Chicago, waar jaarlijks evenveel schoolkinderen worden omgebracht, nauwelijks mediabelangstelling was.


Zonder empathie was er geen hulp voor Sandy Hook gekomen, dus het is beter dan niks.

Paul Bloom, die spreekt via een videoverbinding vanuit Toronto, Canada: “Als je met ‘empathie’ vriendelijkheid en compassie bedoelt, of een goed mens zijn, dan ben ik er niet tegen.

“Zelf onderscheid ik empathie van compassie. Empathie gaat om het voelen van andermans pijn en daar iets mee doen, wat soms goed is. Stel dat ik jou ergens tegenkom en je pijn hebt, en ik dan vraag: ‘Hoe kan ik je helpen?’ Dat is iets goeds.

“Maar zulke empathie maakt ons in het grotere plaatje geen betere en meer barmhartige mensen. Het is namelijk vooringenomen. Als jij door Amsterdam loopt, wie wakkert dan dat gevoel van medeleven bij jou aan? Mensen die op jou lijken, van jouw leeftijd zijn, jouw taal spreken en jouw huidskleur hebben. Als een vreemdeling in een ver land lijdt, dan word je daar minder door geraakt.”

Volgens Bloom snappen we als rationele wezens dat het goed is om anderen te helpen. “Maar we moeten het er wel over eens zijn dat het beter is om duizend mensen te redden dan slechts één.”


We vinden het ene leven toch belangrijker dan het andere? In Nederland kan iemand op leeftijd een nieuwe heup krijgen. Kosten: 20.000 euro. Met dat geld kun je elders in de wereld levens redden.

“Jullie hebben in Nederland fantastische culturele instituten, zoals het Rijksmuseum. Stel dat ik zou zeggen: verkoop de schilderijen en help daar stervende kinderen mee. Dat voorstel zou goed zijn voor een mooie krantenkop, mensen zouden mij een radicale gek vinden.

“Ik ben in het Rijksmuseum geweest. Het is geweldig, maar dat plezier weegt eigenlijk niet op tegen een kind dat honger lijdt en dat je voor hetzelfde bedrag zou kunnen redden. Dat erken ik. Maar ik vind ook dat je de mens tot op zekere hoogte moet nemen zoals die is. Daar worstel ik wel mee. Hoe vind je de balans tussen persoonlijke en maatschappelijke verantwoordelijkheid?

“Heb jij kinderen?”


Nee.

“Dan ben je een goed voorbeeld. Want zodra je een kind krijgt, veranderen je prioriteiten enorm. Ineens stop je een gigantische hoeveelheid middelen en tijd in dat kind, ten koste van allerlei andere dingen. Als moreel bewust persoon kun je dan denken: al dit geld kan ik inzetten voor goede dingen, maar ik koop er nu speelgoed van.

“Als mens erkennen we dat we speciale plichten hebben naar onze naasten. Dat maakt moraliteit moeilijker. Ik zeg ook niet dat we al onze gevoelens moeten opgeven en maximaal rationeel moeten zijn. We moeten in onze moraal rekening houden met de mensen die we zijn.”


Is empathie voor een vreemde, bij bijvoorbeeld een ramp, dan niet juist een goede manier om de dagelijkse gang van zaken te doorbreken?

“Dat kan best goed zijn. Maar ik zie ook dat politici in reclamespotjes onze empathie proberen uit te buiten voor doelen die niet in het algemeen belang zijn. Ze vertellen verhalen die je empathie kunnen opwekken, maar daarmee ook haat voor andere groepen.

“Als landen hun bevolking willen mobiliseren om oorlog te voeren of een minderheid als zondebok aanwijzen, dan spelen ze vaak in op empathie. Als ik jou boos wil krijgen, dan zeg ik: ik wil jou de pijn laten voelen van degene van ons die iets is aangedaan.”


Hoe helpt rationele compassie in een dergelijke situatie?

“De voorwaarde voor rationele compassie is de simpele stelling: het is goed om je om een willekeurige ander te bekommeren. Doe je dat niet, dan kan ik je ook niet van andere dingen overtuigen. Maar uiteindelijk zijn de meesten van ons het daar wel mee eens, denk ik, en is bijna iedereen wel in staat om om iemand anders te geven.”


Heb je daarvoor niet altijd wat empathie nodig? Dat je je kunt voorstellen dat de ander ook een mens is met een eigen leven en vrienden en familie?

“Een zwakke vorm van empathie is ergens wel nodig, om te begrijpen dat er tussen jou en een ander een verband bestaat. Maar een sterke vorm van empathie is geen voorwaarde. Neem klimaatverandering. Je kunt zeggen: die kan de wereld verwoesten voor de volgende generaties, maar die mensen bestaan nog niet. Hoe kun je dan wat voor ze voelen?

“Je kunt wel degelijk zeggen: ik geef om mensen, ook al zijn ze denkbeeldig. Ik geef om de mensheid. De rationele kant zegt: welke beslissingen zijn goed? Dat is heel ingewikkeld. Maar de effectief altruïsten zijn daar goed mee bezig. Die gaan uit van het goede van de mens en vragen zich af: waar kan ik mijn geld het beste aan doneren, aan het Rijksmuseum of aan malariapillen in Afrika?”


Heel praktisch dan: hoe komen mensen van hun empathie af?

“Ik wil er niet helemaal van af, eigenlijk. Empathie is een bron van vermaak, ik kijk films en televisieseries en leef dan mee met de hoofdpersoon. En een deel van het plezier van met familie of vrienden zijn is empathie. Je leeft mee met hun blijdschap, bijvoorbeeld.

“Dat is anders bij morele vragen als: wie moet ik helpen, aan welk goed doel zal ik mijn geld geven? Dan mag empathie niet afleiden. Hoe je dat precies doet, dat weet ik ook niet, om eerlijk te zijn. Misschien door het beoefenen van mindfulness, om de emotionele aantrekkingskracht van bepaalde zaken te verminderen.

“En meer algemeen: stel dat ik iemand moet kiezen voor een baan. De sollicitanten zijn een Chinees, die iets beter gekwalificeerd is, en een Canadees, bij wie ik me waarschijnlijk wat meer op mijn gemak zal voelen. Dan kan ik afstand nemen, die capaciteit hebben we als mens, en dan vanuit de betere kant van mezelf de juiste beslissing nemen.”

Bloom haalt onderzoek aan van de Amerikaanse sociaal psycholoog Roy Baumeister. “Hij vroeg mensen: wat is het vreselijkste wat je een ander hebt aangedaan? Aan hun antwoorden voegden ze toe dat het niet hun bedoeling was om de ander te beschadigen, want ‘ik ben wel een goed mens’.”

Daarop vroeg Baumeister naar het ergste wat hun zelf was aangedaan. Dat bleken zaken te zijn voortkomend uit wreedheid. “Wat de ander deed, deed hij met opzet, de ander is een vreselijk mens.

“Dit bevooroordeelde, eigen perspectief zie je overal in het leven terug. We moeten dus echt proberen om iets vanuit het perspectief van de ander te zien. Makkelijk is dat niet, en misschien zelfs onmogelijk, maar daar moet je wel voor gaan.”


Dat lijkt dan weer op een pleidooi voor empathie.

Lachend: “Ja, ja. Maar empathie heeft verschillende kanten. Het gaat hier om cognitieve empathie, dat is het begrijpen van de andere kant. Dat is niet hetzelfde als het proberen te voelen wat een ander voelt.”


Het klinkt vooral alsof het tegengaan van empathie draait om het achterhalen van wat je eigen vooroordelen zijn.

“Dat klopt. Soms zijn die vooroordelen erg duidelijk. Mijn vooringenomenheid ligt bij mijn kinderen, en dat zie ik niet als iets slechts. Maar soms is dat anders, dan kom je erachter dat je racistisch bent. Veel mensen willen dat niet zijn, en dan is dat besef de eerste stap naar verandering.”


Trouw, 12-01-2025 (Jelme Mulder)