Politici zijn vergeten dat ze ook leiders zijn, zegt Geert Mak


Werkend aan een nieuw boek over de jaren dertig in de Verenigde Staten vielen Geert Mak opeens de opzichtige parallellen met de huidige tijd op. ‘Ik kon er soms niet van slapen.’


Ja, Geert Mak weet het. De geschiedenis herhaalt zich nooit op dezelfde manier. Maar toch zijn er overeenkomsten, en hóe. De gelijkenis met honderd jaar geleden is soms zó treffend, dat de afloop -oorlog- om de hoek lijkt. Dat, zegt Mak, zouden politici van nu ook moeten voelen. En dan handelen. Leiden. Samenwerken. Het is zijn oproep, die eigenlijk niet kan wachten.

Niet nog maanden wachten tot het er is, zijn nieuwe boek, dat in het voorjaar komt. ‘Wisselwachter’ heet het. Het heeft als hoofdpersoon de Amerikaan Harry Hopkins, de rechterhand van de Amerikaanse president Roosevelt uit begin jaren dertig en veertig. Op de achterflap zal komen te staan dat bijna niemand in Europa deze Hopkins kent, maar dat hij bij de handvol mensen hoort die bepalend waren voor het lot van ons continent en van ons land. Een bijzondere man: arm geboren, opgeklommen tot welzijnswerker en uiteindelijk tot de figuur die de economische New Deal moest managen.

“Het was een man”, zegt Mak, “die alleen maar in slobberige pakken liep, die in zijn leven nooit een auto heeft gehad, nooit een huis heeft bezeten, die even arm stierf als hij begon. Een heel bijzondere man, ontzettend scherp denker, die zich opwerkte tot topdiplomaat. In de Tweede Wereldoorlog raakte hij bijvoorbeeld zeer bevriend met de Britse premier Winston Churchill, waardoor hij ook allerlei fricties tussen Amerika en Engeland in goede banen kon leiden. Nadat hij in ‘41 op levensgevaarlijke wijze naar Moskou was gevlogen om Stalin te spreken, respecteerde ook die hem tot het laatst.”


Was u op zoek naar iemand die als voorbeeld kon dienen voor de huidige tijd?

“Helemaal niet. Ik vond die Hopkins een interessante man. Ik kwam zijn naam tegen toen ik in de jaren negentig een artikel schreef over Martha Gellhorn, een beroemde oorlogsverslaggeefster, een heel belangrijk figuur in de journalistiek. Die begon haar loopbaan in de jaren dertig, ze was toen pas in de twintig, als rondreizende waarnemer voor de New Deal: wat zijn de problemen, wat lukt er wel en niet, hoe is de stemming in het land? Dat deed ze in de vorm van brieven naar het Witte Huis. Die waren geadresseerd aan een zekere ‘Dear Mister Hopkins’. Ik dacht: ‘Bijzondere man die zoiets even opzet, zoiets moeten we ook in de Europese Unie doen’.


En? Wilde de Europese Unie zulke verslaggeving ook?

“Dat is natuurlijk nooit van zijn leven gelukt. Ik heb het een paar keer geopperd in die kringen, maar de Europese Unie is voor zoiets veel te bureaucratisch. Maar in het Amerika van toen functioneerde het heel goed omdat er een soort directe lijn ontstond vanaf de grond, van al die arme dorpen met al die arme gezinnen naar het Witte Huis.”


We hadden het over parallellen met nu...

“Ik heb er niet naar lopen zoeken. Het was helemaal niet mijn idee om te kijken naar toen en nu, ik wilde gewoon Hopkins volgen, zijn wereld verkennen. Maar het kwam ongenadig op me af. Het was een beetje eng zelfs, ik kon er soms niet van slapen. Bij de Spaanse Burgeroorlog bijvoorbeeld, was de houding van het toenmalige Westen en van Amerika tegenover de Spaanse republikeinen exact dezelfde als nu met Oekraïne. Dezelfde dialogen, dezelfde afwegingen.”

“Terecht wordt gezegd: de geschiedenis herhaalt zich niet. Maar het rijmt wel, en deze rijm is soms erg sterk. Bijvoorbeeld in de moeite die de democratieën toen hadden om een militaire macht op te bouwen, en hun aarzelingen daarbij. En je hoort in het najaar van 2023 Joe Biden zeggen: ‘Wij zijn het arsenaal van de democratie’ Toevallig een term die Hopkins bedacht. In 1942 .”

“En dan is er nog Martha Gellhorn, die een vriendin was van Eleanor Roosevelt, echtgenote van de Amerikaanse president. In 1939 schrijft Martha aan Eleanor dat het fascisme de democratie niet verslaat. De democratie zakt volgens haar uit zichzelf ineen, die vernietigt zichzelf. Die gaat teloor aan gemakzucht. Aan decadentie. Aan de vanzelfsprekendheid van alles. De democratie bezwijkt aan zichzelf. Nou, dat is precies wat we nu meemaken.”


Martha Gellhorn zei over de Spaanse Burgeroorlog dat het een oefening was voor de grote wereldoorlog. Is dat ook een overeenkomst?

“Ja, Oekraïne is ook een oefening. Net zo goed. Een oefening voor de oorlog maar je kunt ook zeggen: een oefening in Europese solidariteit en in wilskracht. En met die oefening gaat het niet goed.”


Dat u er niet van kon slapen, kwam dat doordat de uitkomst zonneklaar is? Toen was dat de Tweede Wereldoorlog. Zijn we onontkoombaar op weg naar de Derde?

“Nou, nu komen we bij de categorie verschillen. Allereerst militair: er zijn nu kernwapens en dat maakt iedereen veel voorzichtiger. Maar ook de ideologieën van toen zijn anders dan die van nu. Nu moeten de westerse democratieën zich moeten verdedigen tegen vooral nostalgische ideologieën. Tegen nostalgisch rechts. Niet tegen het nationaal socialisme, maar het nationaal conservatisme.”


Wat betekent dat?

“Al die bewegingen van toen: communisme, fascisme en ook nationaal socialisme waren moderniserend. Wat je er ook van vindt, ze probeerden iets te doen met al die nieuwe mogelijkheden die er waren, met nieuwe technieken en communicatiemiddelen. Op die basis wilden ze een nieuwe samenleving bouwen. Het waren verderfelijke bewegingen, maar er werd wel geleverd, heel concreet: wegen, woningen, scholen, noem het maar. Stalin deed dat en Hitler ook. Dat maakte de verleiding voor Duitsers om, na de grote crisis, het nationaal-socialisme te omhelzen ook zo sterk.”

“Maar op dit moment zie je dat bij rechts helemaal niet. Het zijn conservatieven die bijna niet leveren. Daar is Geert Wilders het meest extreme voorbeeld van. Die man heeft geen zwembad neergezet, geen huizenblok gebouwd, geen weg aangelegd. En wat je er ook van vindt, zijn ultrarechtse voorgangers in de jaren dertig deden dat allemaal wel.”


Als de problemen van toen vergelijkbaar zijn, zijn de oplossingen dat ook. Wie is nu de Hopkins?

“Dat kan ik niet zo goed zien. We komen voor verrassingen te staan, dat weet ik wel zeker. En dat geeft hoop. Er zijn denk ik veel Hopkinsen, met name in de achter de schermen in de diplomatieke wereld. Die proberen te redden wat er te redden valt. En er duiken leiders op die hun eigen plan trekken. Zoals nu bijvoorbeeld de Amsterdamse burgemeester, die boven zichzelf uitgroeit in deze situatie en het klassieke motto van de stad ‘heldhaftig, vastberaden en barmhartig’ stevig overeind houdt terwijl de nationale politiek enkel nog verdeelt. “


De burgemeester is niet gekozen. Moet juist die de democratie redden?

“De gemeenteraad staat achter haar. Het feit dat ze niet gekozen is geeft haar, denk ik, nu juist de vrijheid om te doen wat gedaan moest worden en te zeggen wat gezegd moet worden. “


Want andere politici zien alleen maar de peilingen?

“Geert Wilders heeft op dit moment de steun van een kwart tot een derde van de Nederlanders. Dat betekent dat het overgrote deel niet wil wat hij wil. Die Nederlanders moeten zich gaan verenigen. Maar de Haagse politici, ook van de welwillende democratische partijen, zijn nog te verstrikt in het klassieke politieke spel. Ze beseffen niet dat er ander gevecht gaande is, dat veel belangrijker is.”

“Op 4 mei staan we allemaal te snotteren op de Dam, maar we zijn vergeten dat de strijd van toen ging om het behoud en het heroveren van de democratie. We moeten nu een soortgelijk gevecht voeren. Dat is echt een veel grotere prioriteit dan het dichten van de gaten in de onderwijsbegroting. Je moet echt gezamenlijk dit verschijnsel te lijf gaan en juist door die gezamenlijkheid de bevolking duidelijk maken dat het hier om een heel groot gevaar gaat: dat er een regering staat die meer en meer de grondwaarden aantast. En die daarbij ook nog eens grote schade brengt aan de kwaliteit van het bestuur, want veel bewindslieden zijn ronduit incompetent. Ik heb heel veel meegemaakt in de politiek, maar een ronduit incompetente regering, met te veel bewindslieden die er echt geen bal van kunnen, dat is nieuw.”


Zelfs vergeleken bij 2010, het kabinet dat gedoogd werd door Wilders? Of de LPF-regering?

“Dit is veel erger. Zo’n Femke Wiersma, die alles overhoop gooit wat er bedacht en ontwikkeld is. Die het hele stikstofbeleid waar ambtenaren, ook in de provincies, jaren en jaren aan gewerkt hebben, zo even door de plee trekt. Zonder ook maar enige alternatief. Dat is niet alleen zeldzaam demotiverend, maar ook desastreus. Als ik een boer was, ik zou ploffen van kwaadheid. “


Wat zouden ze moeten doen?

“Wat mij betreft is er nu reden om groot alarm te slaan. Het is tijd dat de mensen die noodkreet van Marth Gellhorn in hun oren knopen en beseffen dat de democratie ook aan zichzelf ten onder kan gaan. De welwillende goede politici hebben nu een enorme taak. Dit moet gestopt worden. “

“Veel politici zijn vooral volgend geworden. Ze zijn vergeten dat ze ook leiders zijn, dat ze moeten aanvoeren. En de meeste mensen reageren daar meestal goed op. De geschiedenis leert dat een leidende politicus, een politicus die eerlijk is en die bereid is om vervelende dingen te zeggen, bijna altijd in geloofwaardigheid wint. Toen Den Uyl ooit, bij de energiecrisis in de jaren zeventig, de waarheid zei: ‘Het wordt nooit meer als vroeger’, heeft hem dat geen kiezers gekost, integendeel. Zo’n politicus vertrouw je. Ik denk dat politici bij zichzelf in herscholing moeten wat dat betreft.”


Ziet u Dick Schoof dat doen?

“Nee, die mist het. Dick Schoof is helemaal geen politicus. Dat is zijn grote handicap. Daardoor mist hij ook ieder gezag. Politiek is een vak waar ervaring telt en dat de één beter beheerst dan de ander. Dat je een probleem al vroeg ziet aankomen, dat je bij ruzie snel even wat lijntjes legt en een compromis verzint, dat je aanvoelt wat kan en niet kan. Daarvoor is politiek vakmanschap nodig. Hopkins wist Churchill zo ver te krijgen dat hij rondedansjes ging doen in de kamer, zo blij was hij met de komst van deze vreemde man uit Amerika en met de oplossingen die hij bood. Rutte kon dat soort dingen soms ook. Schoof niet.“


Blog Trouw, 05-01-2025 (Romana Abels)