Volgens Roxane van Iperen is de democratie gekaapt door miljardairs. ‘We halen ze niet meer in’


Het wegvallen van onze gedeelde realiteit gaat ten koste van de planeet, zegt Roxane van Iperen. Het probleem: de democratie kan deze dreiging niet keren, want die is gekaapt door de nieuwe miljardairs. ‘Wat we nu zien is de filmset van een democratie.’


In haar nieuwe essay Eigen planeet eerst vergelijkt Roxane van Iperen de wereld met de caviarace uit de Wie-kent-kwis van Fred Oster, een televisiehit uit de jaren zeventig. Die cavia’s liepen in een houten bak en de uitgang die ze kozen bepaalde de prijs die ze binnenhaalden. Maar dat ‘kiezen’ was betrekkelijk. Ze konden weliswaar verschillende kanten op, maar de schotten in de bak zorgden ervoor dat de meeste cavia’s bij dezelfde uitgang eindigden.

Zo werkt het ook in onze wereld, die bestaat uit twee bakken, twee systemen: een globaal, een lokaal. De economische en politieke schotten in deze bakken bepalen waar wij uiteindelijk terechtkomen. Het resultaat is als volgt, schrijft Van Iperen: ‘In de globale systeembak zijn de schotten gericht op winstmaximalisatie en vrijheid – daar is geen plaats voor het klimaat. In de lokale systeembak staan de schotten gericht op culturele identiteit en hogere grenzen voor migranten – ook daar is geen plaats voor het klimaat.’


Uw conclusie versterkt het gevoel dat we leven in een multicrisis, met de opwarming van de aarde, oorlogen, democratieën op de terugtocht, extreemrechts aan de macht. Zou de vrijheid en vooruitgang van de afgelopen decennia een intermezzo zijn geweest?

“Daar ben ik nog niet over uit. Ik probeer ook altijd mezelf te corrigeren zodra ik me betrap op glazenbolgedrag, ik wil blijven bij de statistieken, de feiten, de rapporten. En dan zie je wel een kerende trend. Voor de oudere generatie was de democratie vanzelfsprekend, voor de jongere generatie de globalisering, maar nu gaan we een lakmoesproef tegemoet.

“Optimistisch gezien is het een moment voor een grondige analyse. Tegelijkertijd laten oude wetten zich weer gelden. Hoe groter en abstracter de crisis, hoe ontvankelijker mensen zijn voor zondebokretoriek en simplistische antwoorden. Wat ik in kaart probeer te brengen, is welke belangen op het spel staan: die van de lokale gemeenschappen tegenover die van de globalistische gemeenschap.

“Vergeet niet dat het altijd zo is geweest, in de conservatieve, hiërarchische ordening, dat de belangen van de machtige enkeling prevaleren boven die van de grote groep, vooral die van vrouwen en minderheden. Je kunt het normaal vinden dat iedereen een menswaardig bestaan moet kunnen leiden, maar kijk naar de geschiedenis, de wereldwijde structuren in wetgeving, cultuur en religie, en je ziet dat het helemaal niet zo normaal is.

“Veel van wat nu gebeurt, is een reactie op de emancipatie van de afgelopen decennia. Er zijn krachten die het terug willen draaien, en dit is niet alleen een strijd op metaniveau, maar ook in ieder mens. Als het slecht met je gaat en je bang bent, dan wil je dat een aantal zekerheden overeind blijven.”


Het was een vraag van uw kinderen die u aanzette tot dit essay. Namelijk: waar zijn jullie, als generatie, eigenlijk mee bezig in die democratie van jullie? Het voortbestaan van de mensheid wordt bedreigd, maar de reactie is gerommel in de marge.

“Daar zit een woede achter die ik wel mooi vind. Waarom moeten wij de wetenschap volgen? Op school krijgen we al die methodes, maar intussen gebeurt er met de klimaatwetenschap niets. Hoe kan dat?

“Dat was precies de vraag die ik nodig had om dit boekje te schrijven. Ik wist al langer dat ik over het klimaat moest schrijven, als symptoom van een weeffout. En nu wist ik ook hoe.”


Hebt u de klimaatcrisis niet als te onafwendbaar geschetst? Sommigen zeggen dat we ons niet moeten focussen op de politiek; er is in de maatschappij een duurzame ontwikkeling die niet te stoppen is.

“Je moet altijd de optie openlaten dat je te veel focust op waar toevallig je expertise ligt. Maar ik blijf toch teruggrijpen op de statistieken en de feiten. En dan denk ik: er gebeurt inderdaad heel veel, maar tegelijkertijd is er geen ruimte voor een optimistisch scenario. De schotten in de caviabak zijn echt afgesteld op kortetermijndenken en het sturen van de massa naar de minst duurzame keuzes.”


Een beter milieu begint niet bij jezelf?

“Het is zeker belangrijk om goede keuzes te maken, alleen al om een moreel wezen te zijn. Maar de nadruk op het individu is een product van de ideologie van de afgelopen veertig, vijftig jaar. Die heeft geweldige emancipatiestromingen op gang gebracht, maar het gevaar is dat je oprecht gaat denken dat het individu de oorzaak en oplossing is van alles. Misschien zijn we wat minder vrij dan dat idee van individuele maakbaarheid suggereert.”


Geldt hetzelfde voor de democratie? De bandbreedte daarvan wordt ook bepaald door de schotten in de caviabak.

“Ja, het is natuurlijk een versimpeling, maar als ik het abstracte behapbaar probeer te maken, is dit de conclusie. Wij denken dat de democratie een superieure bestuursvorm is, die een optimaal resultaat belooft voor de gemeenschap. Maar dan kom je al snel bij de vraag: wat is de gemeenschap? En wat is optimaal? Het voelt voor mij tegennatuurlijk om me tegen de democratie te verzetten, en dat doe ik ook niet. Maar ik moet constateren dat wat we nu zien de filmset is van een democratie.”


Waar blijkt dat uit?

“Uit het feit dat niet meer duidelijk is wat de gemeenschap is. Is het waar onze spullen gemaakt worden? Waar ze verkocht worden? Waar de winst wordt bijgeschreven? Er is maar één planeet, maar intussen is het voor iedereen ‘eigen planeet eerst’.

“Bij het schrijven kwam ik steeds meer tot de conclusie dat dit echt de kern is: het wegvallen van een gedeelde realiteit. Op allerlei vlak. De offshore-economie, waarbij je als producent geen binding hebt met de gemeenschap waar je produceert en niet verantwoordelijk bent voor de schadelijke effecten.

“Maar ook de techontwikkelingen. Jij en ik kunnen in een totaal andere realiteit leven door wat wij voorgeschoteld krijgen. Bovendien is het grenzeloosheid en onthechtheid wat de klok slaat, door de politieke ideologie van privatiseren, dereguleren en inzetten op het individu, met zo weinig mogelijk inmenging van de staat.”


Heeft de staat de democratie overgeleverd aan de markt?

“Dat is gebeurd ja, en burgers beseffen het, daarom zien ze zichzelf ook primair als consumenten. Tijdens corona werden ze boos op het bedrijfsleven – dat moest de hand in eigen boezem steken en actie ondernemen. Zover zijn we dus al, dat we ondernemingen verantwoordelijk maken voor zaken die bij uitstek politiek zijn.

“Moraliteit hoort bij de gemeenschap, bedrijven zijn daarvan losgezongen, het enige dat ze nog kunnen zeggen is: wij houden ons aan de wet. Dat is extreem relativistisch. Ze begrijpen best dat het minimumloon in Bangladesh geen leefbaar loon is. Maar meer betalen? No way, dan zijn ze niet meer concurrerend.

“Heel fascinerend: als het om de keerzijde gaat, de immigranten die ook offshore zijn gegaan, maar dan door naar ons te komen, dan zijn we helemaal niet relativistisch. Dan zijn we juist zeer absoluut. Als je hier komt, heb je je niet alleen aan het kader van de wet te houden, maar moet je ook de vlag hijsen op 5 mei en noem de hele riedel maar op.”


Zo creëren we toch iets van een gemeenschap, door te wijzen op wie er niet bij horen.

“Ik noem het ergens de wiskundige formule van de zondebok, je ziet het door de geschiedenis heen: hoe abstracter en ongrijpbaarder de crises, hoe ontvankelijker mensen zijn voor het idee van zeer concrete zondebokken.

“En voor de retoriek van grote sterke leiders die zeggen ‘volg mij’, met wenkende vergezichten. Daarvoor moeten ze helaas wel even overgaan tot immoreel gedrag en het ondermijnen van de democratie. Maar het is voor the greater good.”


Wat is dat immorele gedrag?

“Onze moraal is nauw verbonden met wat we na de Tweede Wereldoorlog als waarden hebben geformuleerd. Eén: dit nooit meer. En twee: om weer een goed functionerend systeem te krijgen, hebben we iedereen nodig. Het maakt het niet meer uit of je van adel bent of van de kapper komt. Gelijkwaardigheid en nooit meer tweederangsburgerschap.

“Maar nu zie je dat het negativisme van een tweederangsburgerschap weer wordt omarmd. Zowel als het gaat om migranten, als om de hardwerkende Nederlander versus degene die steun nodig heeft, ziek is, niet goed functioneert. De niet-productieve eter aan tafel.”


De paradox die u beschrijft is dat de nieuwe economische reuzen, de bigtechmiljardairs, globaal opereren maar tegelijkertijd een extreemrechtse agenda promoten van dichte grenzen, eigen volk eerst en het saboteren van de democratie.

“Neem bijvoorbeeld Peter Thiel, de mede-oprichter van Paypal en de man achter vicepresident J.D. Vance. Die is echt bezig met het vormgeven van een mensbeeld in een voor hem ideale wereld. Zijn bedrijven dienen zijn ideologische agenda, een wereld met zo weinig mogelijk overheid en regels.

“Daarom richt hij zich niet alleen op investeren in disruptieve technologie, buiten de banken om, maar ook met een eigen informatiesysteem. Bij Facebook en X zie je hetzelfde. En we halen ze niet meer in.”


Maar libertair zijn ze niet, ze hebben een uitgesproken conservatief-morele agenda.

“Ze zoeken voor zichzelf de grootst mogelijke vrijheid op hun financiële planeet, dat verzet zich tegen een politiek die gelijkheid wil voor vrouwen en minderheden, en steun aan mensen die niet zo productief zijn. Zij stellen daar een zeer stevig, traditioneel, hiërarchisch geordend systeem tegenover. Dan krijg je een survival-of-the-fittest-achtige gedachte, maar heel strak georganiseerd.”


Daarvan zie je nu in Amerika de contouren, waarbij iemand als Elon Musk bijvoorbeeld geen geheim maakt van zijn eugenetische ideeën – slimme mensen zouden zich veel meer moeten voortplanten. Beseffen we in Nederland wel wat er gaande is?

“Te weinig. Daarom haal ik Timothy Snyder aan, die heel terecht schrijft dat juist extreemrechts ‘kosmopolitisch’ is, ook al beweren ze het omgekeerde. Je moet constateren dat ze niet alleen op economisch gebied de grenzeloosheid helemaal uitbuiten, maar ook op politiek gebied. Door allianties te sluiten en met elkaar een nationalistische agenda te voeren.”


Donald Trump maakt hier deel van uit, maar zou dat ook gelden voor iemand als Geert Wilders? Die lijkt ‘slechts’ gedreven te worden door afkeer van moslims en andere nieuwkomers.

“Hun motieven hoeven niet op één lijn te zitten, maar ze vinden elkaar in de uitkomsten die ze nastreven. Het is geen complot, dit kun je gewoon in kaart brengen, staven en toetsen.

“In Europa en Nederland willen we vooral niet te alarmistisch zijn – het is hier geen Amerika. Die reflex heb ik ook, maar tegelijkertijd zie ik wat allemaal grens- en cultuuroverschrijdend is: big tech, de nieuwsvoorziening, de financiële sector, defensiesystemen. Alles is met elkaar verknoopt.”


In uw conclusie stelt u vast dat democratie volgt uit waarden, daar ligt de sleutel. Maar hoe stel je die waarden veilig?

“Het is om te beginnen belangrijk dat we de goede probleemanalyse maken. We leven in een cultuur waarin elk uur dat je aan je buurman besteedt, geldt als niet-productief. Dan kun je wel mooie oproepen doen voor medemenselijkheid, maar je moet het politiek vormgeven, de randvoorwaarden veranderen.

“Ik ga dat verder niet invullen, ik heb genoeg geschreven over het versterken van publieke voorzieningen, het belang van het sociaal vangnet, zodat mensen zich collectief weer een beetje senang gaan voelen. Ook daarbij is de vraag: wat is de gemeenschap? Dat is eigenlijk steeds waar het om draait.”


Roxane van Iperen

Roxane van Iperen (Nijmegen, 1976) werkte in de advocatuur voor ze aan haar journalistieke en literaire loopbaan begon. Met ’t Hooge Nest had ze in 2018 een internationale bestseller, daarna schreef ze onder meer de roman Dat beloof ik en het essay Eigen welzijn eerst.


Trouw, 01-06-2025 (Stevo Akkerman)