Europa maakt nu ook kennis met de harde kant van de pax Americana: ‘Macht gaat boven regels’


De regering-Trump heeft het Amerikaanse buitenlandbeleid volledig op zijn kop gezet. En daarmee de hele westerse wereldorde, waarin we ons in Europa zo comfortabel konden wentelen. Wat is er nog over van de pax Americana?


Het is geen toeval dat jij blauwe spijkerbroeken draagt. Dat je Engels leerde dankzij ondertitelde Hollywood-films. Dat de Star-Spangled Banner je vermoedelijk bekender in de oren klinkt dan de Brabançonne, en dat je diensten van Disney of Netflix streamt op je in Californië ontworpen telefoon waarmee je via een app uit Silicon Valley je vakantie boekt of je agenda bijhoudt.

Net zoals dat het geen toeval is dat we in Europa schathemeltjerijk zijn geworden en zonder grensoponthoud naar de Alpen kunnen rijden over keurig onderhouden Autobahnen (zónder potholes!). Allemaal omdat we decennialang, gerustgesteld door onze grote machtige bondgenoot, konden beknibbelen op defensiebudgetten.

Het is het resultaat van een groots plan om de wereld, in ieder geval de westerse, er na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog weer bovenop te helpen. Een plan dat niet vooropgezet was, of uit de koker van één iemand kwam, hoewel we de Amerikaanse president Franklin Roosevelt veel eer mogen gunnen. Een plan, een wereldorde, geboetseerd onder de decennialange atoomdreiging van de Koude Oorlog, en voortgedreven door een trans-Atlantisch wirtschaftswunder.


Oftewel, de pax Americana. Dat plan, dat bondgenootschap, die vooruitgang, die kapitalistische groei en voortdurende continentale vrede wordt nu bijgezet op de mestvaalt van de geschiedenis. Trump schoffeerde voor draaiende camera’s een bevriend, Europees, democratisch gekozen leider die vecht voor het voortbestaan van zijn land, ten faveure van een dictator in het Kremlin. Trump ziet er geen heil in nog langer de politieagent van de wereld te spelen. Isolationistische, protectionistische en zelfs imperialistische tendensen die in Washington al jaren onder de oppervlakte sluimerden, zijn volop ontketend.

De pax Americana is daarmee simpelweg ‘geploft’, volgens de een. Volgens de ander heeft ze plaatsgemaakt voor een multipolaire wereldorde waarin het recht van de sterkste weer leidend is en liberale idealen zoals ‘mensenrechten’ zijn verwezen naar de achterbank. Nog een lezing: we leven nog altijd onder de pax Americana, maar het naïeve Europa maakt nu pas kennis met aspecten daarvan die in de rest van de wereld allang bekend waren.


Pax wie?

Allereerst: wat is – of was – de pax Americana eigenlijk? Kort gezegd: het langstlopende bondgenootschap in de moderne geschiedenis, zegt politicoloog Catherine de Vries, hoogleraar aan de Bocconi Universiteit in Milaan. “Het idee van de VS was: wij zijn de grootmacht, de overwinnaars na de Tweede Wereldoorlog, en daar gaan we met jullie een aantal regels over opstellen. De rest van de wereld heeft zich daarnaar te schikken.”

“En wat Trump nu zegt – ‘ze naaien ons’, in zijn woorden? Dat was juist het hele idee! De VS wilden zorgen dat Europa een tegenwicht vormde tegen het communisme. Dat kregen ze voor elkaar júíst door Europa afhankelijk te maken van de Amerikaanse veiligheidsparaplu.” Deze afhankelijkheidsrelatie hield Europa stevig binnen de Amerikaanse invloedssfeer, rugdekking gevend aan talrijke internationale avonturen die de VS elders ter wereld aangingen.

Bekeken door eurocentrische bril was die pax Americana ingegeven door klassieke, liberale, democratische idealen, zoals de scheiding der machten, een vreedzame machtsoverdracht, bescherming voor minderheden, zegt historicus Geert Mak. Volgende maand verschijnt zijn boek over de Amerikaanse oorlogspresident Franklin Roosevelt. Die werd beroemd met zijn investeringsplan de New Deal in de jaren dertig. Niet alleen een economisch lapmiddel, maar ook een manier voor de overheid om de democratie te bestendigen. Door te investeren in haar burgers probeerde ze het populisme de wind uit de zeilen te nemen, meent Mak.


Een netwerk van ordenende dwarsverbanden

Daarin ziet de schrijver parallellen met Roosevelts visie op een naoorlogse wereldorde. “Door de Volkenbond van de Amerikaanse president Woodrow Wilson opnieuw op te tuigen als de Verenigde Naties. Iets wat gevolgd werd door een heel stelsel van internationale organisaties en afspraken, van compromissen, van economische banden en culturele uitwisselingen – van soft power gesteund door militaire macht.” Een heel netwerk van dwarsverbanden die de westerse wereld geordend moesten houden.

“Waardoor Europa zich vrij vredig kon heropbouwen en ontwikkelen. De idealistische gedachte hierachter was dat alleen democratie en internationale samenwerking konden voorkomen wat even daarvoor was gebeurd: twee vernietigende wereldoorlogen binnen één generatie.”

Daarom mocht Duitsland, anders dan na de Eerste Wereldoorlog, nu wél meedoen, ook al was het aanstichter van de oorlog. Idealen gekoppeld aan pragmatisme: “Je kunt zeggen dat het Marshall-plan erop gericht was om de fouten na de Eerste Wereldoorlog te herstellen”, zegt Mak. Om een nieuwe afzetmarkt te creëren. Én om een dam tegen het communisme te bouwen.”


Diplomatie gebaseerd op geven en nemen

“Alleen, en daar hebben wij Europeanen natuurlijk te weinig oog voor gehad: je kunt niet van de doorsnee Amerikaanse belastingbetaler verwachten dat die tachtig jaar lang zonder gesputter de militaire aanwezigheid van Amerikanen in dit steenrijke Europa zou blijven accepteren.” Dat Washington daar van af wil, is al gedurende meerdere presidentschappen duidelijk. Trump maakt alleen die ommekeer bruusker dan andere presidenten zouden hebben gedaan.

Daartegenover plaatst hij een wereldorde gebaseerd op transacties. Waarin helder is wat de één direct van de ander terugkrijgt. “Op de korte termijn kun je zo best resultaten bereiken. Maar op de lange termijn zal hem dit gaan opbreken”, denkt Mak. Want internationale diplomatie is gebaseerd op geven en nemen. Op duurzame relaties, die vertrouwen cultiveren. Wat de schrijver betreft is de pax Americana daarmee finaal ‘geploft’.


‘De pax Americana is nog lang niet voorbij’

Politiek filosoof Haroon Sheikh bekijkt de zaken iets anders. “Om te beginnen: de pax Americana is nog lang niet voorbij”, zegt Sheikh, onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en hoogleraar aan de VU. “Want ik zie pax Americana als de periode in de geschiedenis waarin de Verenigde Staten de wereld hun wil opleggen. En dat zal nog wel even duren. Oké, Rusland en China zijn belangrijke concurrenten. India komt op. Maar Amerika kan nog altijd alle regels opzijschuiven omdat het weet dat het een-op-een van iedereen kan winnen.”

Onder Trump maakt Europa alleen kennis met de hardere kant van de pax Americana. Kanten die ze in bijvoorbeeld Irak, El Salvador of Vietnam al een poosje kenden. Voor Europa was de VS misschien lang de goedwillende oom, maar de rest van de wereld zag Amerika nooit als een door waarden gedreven natie.

Wat nu gaande is, ziet Sheikh eerder als een zoveelste verschuiving binnen die pax Americana dan als het einde ervan. “De Verenigde Staten zijn als machtigste land ter wereld stap voor stap dingetjes kwijtgeraakt. De goudstandaard hebben ze in de jaren zeventig moeten loslaten. Ze zijn ingehaald door China als machtigste handelsland. Veel van de internationale instituten die zijn opgebouwd zijn verdwenen.”


Kloof tussen China en Rusland creëren

Gaandeweg besefte Washington dat als dit zo zou doorgaan, de Amerikanen weleens de verliezers van de globalisering konden worden. “Dat is een belangrijke manier om te begrijpen waarom Trump nu in één klap al die tariefmuren opwerpt”, zegt Sheikh. “Buitenlandminister Marco Rubio zei tijdens de hoorzittingen rondom zijn ministerschap dat andere landen de huidige wereldorde, die zij zelf gecreëerd hebben, nu tegen de VS gebruiken. Met name China. En voor de Amerikanen is China de belangrijkste focus in de geopolitiek geworden.”

“En dan kom je meteen bij ons probleem met de Amerikanen. Het is een verschil van inzicht. Voor Europa is Rusland het grootste probleem. China is ver, het bedreigt ons niet aan de grenzen, zoals Rusland. Dat de Amerikanen hun buitenlandbeleid op China gericht hebben, betekent dat er een kloof is ontstaan met de Europeanen. De Amerikanen willen gewoon geen twee oorlogen tegelijk. Trump wil af van het gedoe met Rusland, zodat de volle aandacht en middelen op China gericht kunnen worden.”

Politicologen speculeren ondertussen driftig dat de VS daar iets voor zouden kunnen terugkrijgen. Namelijk een verwijdering tussen Rusland en China. “Het wordt ook wel de reversed-Kissinger genoemd. In de jaren zeventig gingen president Richard Nixon en zijn minister Henry Kissinger naar Beijing om China te paaien, maar ook de spanningen tussen de Chinezen en de Russen op te poken. Toen was China de zwakste van de twee. Dat kon je dus losweken. Maar nu is het andersom. De gedachte is nu, door hem wat te bieden zou je Poetin misschien los kunnen trekken van China.”


Europa als slap schoothondje

Europa had dit natuurlijk allemaal kunnen zien aankomen. Zijn we naïef geweest? In slaap gesust terwijl Amerika kloek de wacht hield? Ongetwijfeld. Om wakker te worden geschud toen Russische tanks in februari 2022 de grens met Oekraïne over rolden. Waarbij we even leken te vergeten dat die oorlog aan de oostgrens van Europa eigenlijk al sinds 2014 woedde.

“Europa heeft sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog geprofiteerd van het vredesdividend. Het kon de dienstplicht opschorten en op legers bezuinigen. Want Amerika nam de rol van politieagent van de wereld op zich”, zegt politicoloog Catherine de Vries.

Maar ook onder de Democratische presidenten Barack Obama en Joe Biden was al duidelijk dat de Amerikanen minder geneigd werden zich met de brandhaarden op de wereld te bemoeien. “En nu zegt Trump simpelweg: Oekraïne is mijn oorlog niet. Waarom zou ik daar geld voor betalen?”

“In de VS heeft zich daarnaast een verschuiving voltrokken in hoe ze ons zien. Het idee is opgekomen dat Europa zich als een slap schoothondje tegoed doet aan wat Amerika te bieden heeft”, ziet De Vries. “Dat zag je ook aan de toon van vicepresident J.D. Vance toen hij vorige maand in München Europa toesprak. Dat Europese leiders niet meer zouden weten wat er speelt in de echte wereld. Waarbij perceptie, zoals wel vaker, lang niet altijd recht doet aan de werkelijkheid.” Het beeld wordt volgens haar ook gevoed door de huidige generatie populistische politici in Europa zelf, die sterke leiders boven een overlegmodel plaatsen.

De zachte machten – democratische idealen zoals mensenrechten, zelfdeterminatie of soevereiniteit – komen daarbij in het gedrang. Wat als Amerika zichzelf nog wel ziet als leider van de wereld, maar niet meer zo maalt om het adjectief ‘vrije’?


Hoe kan Europa zich herpakken?

“Dat wordt de vraag voor Europa. Willen wij wél ideeën als vrijheid, mensenrechten en liberalisme omarmen en uitdragen? En zo ja: hoe gaan we dat dan doen?” zegt De Vries. “Bij de Amerikaanse Republikeinen klinkt dat macht boven regels gaat. Maar Europa is een collectie van kleinere landen. Die zijn juist gebaat bij regels boven macht.” Individueel hebben al die landen alleen niet de macht om die regels uit te dragen of om ze op te eisen. Dus, wil je van invloed blijven, zul je je dus zeker niet te klein moeten maken, ziet ook Anna van Zoest, directeur van discussieplatform de Atlantische Commissie.

Europa zal in actie moeten komen. Wat ook al gebeurt, zie de defensieplannen van de Britse premier Keir Starmer of het verruimde budget van voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen. Onder druk wordt een hoop vloeibaar. “We hoeven ons niet kleiner te maken dan we zijn. Een stabiel Europa is ook voor de VS van belang, we blijven voor de Amerikanen een ontzettend belangrijke markt. En de VS hebben vrienden en bondgenoten nodig om zo machtig te blijven als ze zijn”, zegt Van Zoest.


‘Niet alles is kapot’

“Want het zou verkeerd zijn om te stellen dat alles kapot is. Er zijn meerdere momenten in de geschiedenis geweest dat het crisis was in de relatie tussen Europa en de VS. Denk aan de inval in Irak, hoe hier destijds tegen geprotesteerd werd, hoe verdeeld de Navo toen was. En de trans-Atlantische relatie heeft meerdere ankers: handelsstromen, culturele en wetenschappelijke uitwisseling, persoonlijke banden over en weer. En er zijn veel Amerikanen die anders tegen de wereld aankijken dan de regering Trump. Maar het vertrouwen in de VS heeft de afgelopen weken natuurlijk wel een enorme knauw gekregen. De verdeeldheid kan zich verder verdiepen, net op een moment dat we de Verenigde Staten zo hard nodig hebben.”

“Europa zal het voortaan moeten doen met Amerikaanse leiders die het spel niet per se volgens de naoorlogse regels willen spelen.” In die zin is de pax Americana niet meer. “Plots is internationale politiek niet meer een bedachtzaam potje simultaan schaken, maar zijn alle stukken op één bord gesmeten. Alles is een transactie. Alles is een deal”, zegt van Zoest. “En dat vraagt om een andere manier van opereren. Om aanpassingsvermogen, ook voor de echte atlantici.”


Redactie Trouw, 07-03-2025