De democratie wordt van binnenuit uitgehold en ondermijnd


‘Recht is kostbaarder dan vrede’, zei de Amerikaanse president Woodrow Wilson, toen hij in april 1917 het Congres vroeg de oorlog aan het Duitse keizerrijk te verklaren.


Het is een uitspraak om op te kauwen, omdat Wilson de democratie als stelsel van vreedzame conflictoplossing met zichzelf in tegenspraak leek te brengen. De wereld veilig maken voor de democratie was zelfs zijn voornaamste oorlogsdoel: ‘Making the world safe for democracy’.

Een reden temeer zijn argumenten nog eens te wegen is dat er in Washington nu een president zit voor wie vrede belangrijker lijkt dan recht. Of het woord ‘vrede’ hier op zijn plaats is, kun je betwisten. Je kunt de bewegingen rond de oorlog in Oekraïne ook zien als een machtsspel tussen de grootmachten, waarbij invloedssferen opnieuw worden verdeeld en Oekraïne op een achternamiddag is opgeofferd.


America First

In een vergelijking tussen Wilson en Trump is de ironie niet over het hoofd te zien. Beiden voerden campagne onder het motto ‘America First’. Wilson muntte dat begrip in 1916, een jaar nadat een Duitse onderzeeboot het Britse passagiersschip Lusitania tot zinken had gebracht. Daarbij verdronken 1200 mensen, onder wie ruim honderd Amerikanen. Voor Wilson geen casus belli, de Verenigde Staten zouden in de Grote Oorlog neutraal blijven.

Koud een jaar later moest hij een complete omslag maken. Hoewel hij een aanleiding vond in de ‘onbeperkte duikbotenoorlog’ waarmee de Duitsers vanaf februari 1917 schrik en verderf op zee zaaiden, was hij zich van de zwaarte van die opgave scherp bewust: ‘Het is angstaanjagend dit grote, vreedzame volk de oorlog in te leiden’. Wilson beschreef de oorlog als ‘de meest verschrikkelijke en rampzalige van alle oorlogen’. De beslissende reden om daarvoor toch vuurkracht en Amerikaanse levens in te zetten was dat ‘de beschaving zelf op het spel staat’.

De kern van zijn overwegingen: ‘Wij zullen vechten voor de dingen die ons altijd het meest na aan het hart liggen’. Daarmee doelde hij op de democratie, het zelfbeschikkingsrecht van kleine naties, de vrijheid van burgers hun eigen leven in te richten en ‘de universele heerschappij van het recht dat alle naties vrijheid en veiligheid zal brengen’.


Het einde van de Pax Americana

Wilson legde het Amerikaans belang dus ruim en ruimhartig uit, net als later president Roosevelt, die op zijn beurt het altijd aanwezige America First-sentiment moest overwinnen om Europa opnieuw te hulp te komen. Roosevelt streefde een orde na, die ‘overal in de wereld’ de mensheid zou verzekeren van de vrijheid van meningsuiting en godsdienst en van de vrijwaring van armoede en angst.

In dit perspectief beleven we nu het (voorlopige) einde van de Pax Americana, rustend op de ‘four freedoms’, en strekt zich voor ons een ordeloze wereld uit, waarin de macht zwaarder weegt dan het recht, zowel internationaal als in eigen huis. In de Nederlandse politiek krijgt de strijd tussen recht en macht onmiskenbaar scherpere contouren.

Zwart-wit is de tegenstelling overigens nooit geweest. De Amerikanen trokken een zware wissel op het geloof van mijn generatie in de democratie en op hun reputatie als ‘onze bevrijders’, toen zij in de jaren zestig en zeventig meedogenloze dictators in Zuid-Europa, Latijns-Amerika en Azië steunden of zelfs in het zadel hielpen. In de Atlantische wereld heeft ook op het altaar van de democratie onheilig vuur gebrand. Maar de harde kern van de democratie, de afrekenbaarheid van regeringen, de tegenspraak en de mogelijkheid tot correctie, is met de weg naar het recht altijd intact gebleven.


Van binnenuit uitgehold en ondermijnd

Het is zonneklaar dat die harde kern nu in het geding is: de wereld is niet langer veilig voor de democratie zoals wij die kennen. Het is goed dat er bij te zeggen nu het systeem niet, zoals in 1914 en 1939, door een rivaliserende macht wordt overweldigd, maar van binnenuit wordt uitgehold en ondermijnd. De belagers beroepen zich weliswaar op het democratisch ideaal van volksmacht, maar verstaan die louter als heerschappij die geen tegenspraak en correctie duldt.

Het PVV-Kamerlid Wilders leverde daarvan deze week in de discussie over de asielwetgeving het beste bewijs door het democratisch proces, met ruimte voor deskundige inspraak en zorgvuldige afweging, als irrelevant en hinderlijk af te schilderen. Hij gebruikt de zaak zelf, de beperking van het aantal asielzoekers, louter als sloophamer tegen het bestel. Als dat niet zo was, had hij de waarschuwing van de Raad van State wel ter harte genomen dat de asielwetten van minister Faber het doel niet dichterbij zullen brengen en zelfs averechts kunnen werken.

Je kon de provocaties zien als een poging opnieuw een kabinetscrisis over de asielpolitiek uit te lokken. De grotere politieke vraag is of onze democratie stand houdt zonder een Wilson of Roosevelt aan de overkant.


Blog Trouw, 16-02-2025 (Hans Goslinga)