Islamofobie raakt de Palestijnen, zelfs als ze geen moslim zijn


Door de oorlog in Israël en Palestina is er niet alleen een opleving van antisemitisme, maar ook van islamofobie. Drie deskundigen leggen uit hoe dat werkt.


Nietsvermoedend loopt een vrouw met haar zoontje in de Lidl, ergens in Nederland. Zij draagt een hoofddoek. Opeens begint een man tegen haar te schreeuwen: “Israël gaat jullie allemaal vermoorden!” Het is een van de incidenten die in de afgelopen maand gemeld werden bij het Meldpunt Islamofobie.

Op deze manier speelt islamofobie een rol bij de oorlog in Gaza, vertelt Rahma Esther Bavelaar, antropoloog en voorzitter van het meldpunt. “Moslim, terrorist en Palestijn worden versmolten tot één figuur. Dat zie je zowel terug in uitlatingen van de Israëlische regering, als in die van westerse politici. Zo kan het dat de vrouw met hoofddoek in de supermarkt onmiddellijk in verband wordt gebracht met de Palestijnen én met terrorisme.”

De afgelopen tijd kreeg Meldpunt Islamofobie tientallen meldingen per week binnen. Ook op sociale media ziet Bavelaar hoe er over mensen wordt gesproken die solidariteitsdemonstraties voor de Palestijnen bijwonen. “Zij worden verkrachters genoemd. ‘Dit zijn dezelfde jongens die je een meisje ziet lastigvallen’ las ik.”


Agressief, gewelddadig en bekrompen

Hoewel het meldpunt niet de middelen heeft om nauwgezet onderzoek te doen naar islamofobie op sociale media, kan Bavelaar wel tendensen noemen. “Over mensen die de straat op gaan voor de Palestijnen wordt gezegd dat ze antisemitisch zijn, terrorisme steunen, of zelf terroristen zijn. Er wordt daarbij ook geen acht geslagen op hoeveel niet-moslims meedoen aan de protesten, en ook joodse mensen.”

Dat is hoe islamofobie, ook wel anti-moslim-racisme genoemd, werkt, zegt antropoloog Martijn de Koning. Hij is verbonden aan de afdeling islamstudies van de Radboud Universiteit in Nijmegen. “Aan moslims worden bepaalde onveranderlijke kenmerken toegedicht. Bijvoorbeeld dat ze intolerant, agressief, gewelddadig en bekrompen zijn. Vooral bij radicaal-rechts wordt slechts één islam erkend: de gewelddadige en intolerante. Zo wordt een hiërarchie aangebracht tussen Europeanen en moslims.”


De islam van de jihad als de ene islam

De islam uit die stereotypen is de islam die wordt toegeschreven aan de islamitische terreurbewegingen en de jihad. De Koning: “De jihad legt men op één specifieke manier uit: als gewelddadige strijd. Alle andere betekenissen van jihad, zoals persoonlijke worsteling met je ego omwille van God, worden achterwege gelaten. Daarmee negeer je veertienhonderd jaar aan traditie en ontwikkeling, en hou je geen rekening met de individuele overtuigingen van moslims.”

Elke actie van een moslim die voldoet aan de stereotype kenmerken dient vervolgens als bewijs van wat er mis is met de islam, ziet De Koning. “Dat is generalisering: elke negatieve handeling van een moslim wordt representatief voor de islam. Dat zagen we bij de aanvallen van 9/11 en dat zien we na de Hamasaanval opnieuw. Bij joodse mensen gebeurt dat trouwens evengoed: alle joden worden gelijkgesteld aan Israëliërs en andersom. Als jood steun je dan automatisch de Israëlische bezetting. Dat leidt tot antisemitisme.”

Over de solidariteitsbeweging met de Palestijnen wordt generaliserend gesproken, zegt de antropoloog. “Als moslims bij een demonstratie voor Palestina zijn, heet het dat ze daar staan omdat ze joden haten. Niet omdat er iets mis is met het apartheidsbeleid van Israël of omdat ze een uitlaatklep zoeken voor frustraties over de onderdrukking van Palestijnen.”

Moslims per definitie antisemitisch noemen, is een denkfout, vertelt De Koning. “In de Koran wordt benadrukt dat joden en christenen mensen zijn van het boek, en daarom verbonden zijn met moslims. Er bestaat een bekend verhaal over de profeet Mohammed die bevriend raakte met zijn joodse buurman. Het punt is: geschreven tradities zijn nooit voor één uitleg vatbaar. Je kunt ze niet zomaar reduceren tot iets wat existentieel goed is of existentieel kwaad. Ook bij mensen kan dat niet.”


Hypergeneralisering

Bij islamofobie is niet alleen sprake van generalisering, maar zelfs van hypergeneralisering, zegt De Koning. “Het stereotype beeld van islam strekt zich uit over grotere groepen mensen. Niet alleen over alle moslims, maar ook over mensen die worden aangezien voor islamitisch. Migranten uit Syrië krijgen ook al snel het stempel ‘vrouwonvriendelijke moslims’. Dat mensen op heel verschillende manieren moslim kunnen zijn, doet er daarbij niet toe. Evenals het feit dat niet al die vluchtelingen islamitisch zijn.”

Hetzelfde ziet De Koning gebeuren bij de Palestijnen. “Zij worden op één hoop gegooid als moslims, krijgen dezelfde stereotiepe eigenschappen opgeplakt. Dat een van de oudste christelijke gemeenschappen ter wereld in Gaza huist blijft daarbij achterwege.”

In de rechtvaardiging van Israëls bombardementen op Gaza zijn er maar drie soorten Palestijnen, zegt De Koning. “Hamasstrijders, sympathisanten van Hamas en mensen die als burgerlijk schild gebruikt worden door Hamas. Bij al die drie groepen is er een rechtvaardiging om geweld tegen hen te gebruiken.”


Passieve taal versus actieve taal

Gaat het in de media of politiek over geweld tegen Palestijnen, dan is dat vaak in passieve taal, zegt De Koning: “Ze zijn ‘omgekomen’ of ‘overleden’. Andersom is dat anders, als het gaat over agressie vanuit de Palestijnen tegenover Israëli’s. Dan is de taal vaak actief: zij vermoorden, zijn bruut, barbaars, moordlustig.”

Het is niet voor het eerst in de geschiedenis dat stereotypen over gewelddadigheid opspelen, zegt Farid Hafez. Hij is als politicoloog verbonden aan de Amerikaanse Georgetown University en Williams College en doet onderzoek naar islamofobie. “Wanneer de oorspronkelijke bevolking in voormalige koloniën de wapens oppakte om voor vrijheid te vechten, noemde men hen bruten, barbaren en moordenaars. Hun verzet werd daarmee van alle politieke betekenis ontdaan. Dat zien we vandaag opnieuw.”

Israëlische politici gebruiken veelvuldig termen die Palestijnen tot minderwaardige mensen maken, zegt De Koning. “Ze gebruiken woorden als kanker, afval, kakkerlakken en gif. Benjamin Netanyahu spreekt over het verdedigen van de ‘kinderen van het licht’, waarmee hij op Israël doelt, tegenover de ‘kinderen van het duister’, en dan heeft hij het over de Palestijnen. Minister van defensie Yoav Gallant heeft het over het vechten tegen ‘menselijke dieren’.”


‘Gewone mensen’

Ook in de Nederlandse samenleving ziet De Koning voorbeelden van dehumaniserende taal. In een tv-optreden op 12 oktober zei demissionair minister-president Mark Rutte dat het zelden voorkomt dat ‘gewone mensen’ worden geraakt in dit conflict. “Maar zijn de Palestijnen dan geen gewone mensen?” vraagt De Koning. “Want het was al een van de bloedigste jaren van de Israëlische bezetting voor Palestijnen vóór 7 oktober.”

De negatieve ideeën over de islam die achter al deze beelden schuilen, gaan ver terug, vertelt De Koning. “Er is niet één beginpunt aan te wijzen. Maar de verovering van Constantinopel door de Ottomanen in 1453 was belangrijk. Dat betekende het einde van het Oost-Romeinse Rijk. De paus sprak toen voor het eerst van een verenigd christelijk Europa tegenover de islam. In het vijanddenken werden moslims gedemoniseerd als gewelddadig en onbetrouwbaar.”

Ook de val van Granada in 1492 was belangrijk volgens De Koning. “Daarmee kwam er een einde aan de islamitische aanwezigheid op het Iberisch Schiereiland die in de achtste eeuw begonnen was. Met de herovering van de christelijke Spaanse heersers kwam de Spaanse Inquisitie op gang. Daarbij werden moslims op gewelddadige wijze vervolgd. Ook joden, protestanten en zelfs foute katholieken waren slachtoffer.”


Een invasie van moslims

De verdrijvingen van moslims zijn een rol gaan spelen in de hedendaagse mythologie van Europa, vertelt De Koning. “Het continent zou zich in het verleden hebben losgeworsteld van moslims en wordt nu geconfronteerd met nieuwe ‘invasies’ in de vorm van asielzoekers en migranten. Bij Geert Wilders zie je nadrukkelijk het idee van een derde invasie. De Amstelveense fractievoorzitter van de VVD Jet Smit schreef begin deze maand op X dat ‘de moslims’ in Europa de macht willen overnemen.”

Islamofobie is ook beïnvloed door het koloniale denken, vertelt Farid Hafez. “Ongeveer vanaf de helft van de negentiende eeuw zocht men een rechtvaardiging voor de onderdrukking van en geweld tegen de oorspronkelijke bevolkingsgroepen in de koloniën.”

In het boek Oriëntalisme van de Palestijnse christelijke schrijver Edward Said legt hij uit hoe ‘het Oosten’ ondergeschikt werd gemaakt aan ‘het Westen’. Hafez: “Het Oosten werd neergezet als irrationeel, primitief en sensueel, tegenover het rationele, verlichte en beschaafde Westen. De westerse koloniale overheersing werd een beschavingsmissie die de ‘onderdrukte vrouwen’ van het Oosten zou bevrijden.”


Hoofddoeken afdoen

Het oriëntalisme ging over meer dan de islam, maar islamofobie speelt er wel een rol in, aldus Hafez. “Een Franse koloniale methode in Algerije was bijvoorbeeld om vrouwen aan te moedigen hun hoofddoeken af te doen. De hoofddoek werd gereduceerd tot een teken van onderdrukking. Moslimvrouwen werden daardoor beperkt in het praktiseren van de islam.”

Volgens De Koning kijken wij vandaag nog steeds met die oriëntalistische blik naar het Midden-Oosten. “Arabieren, die allemaal op één hoop worden gegooid als moslims, worden enerzijds neergezet als gevaarlijk, agressief en intolerant, en anderzijds als zwak, dom en, in het geval van vrouwen, onderdrukt.”

Islamofobie, net als elke vorm van racisme, kost mensenlevens, zegt Hafez. “Als mensen minderwaardig zijn, of onmensen zijn, hoef je niet naar ze te luisteren en tellen hun doden minder of helemaal niet. Dan kun je de massaslachting van dertienduizend mensen afdoen als ‘bijkomende schade’.”


Trouw, 27-11-2023 (Mella Fuchs)