De wraak van de verongelijkte mens

Het succes van radicaal-rechts kent verschillende oorzaken. Maar wat er altijd onder zit, is het misnoegen van de aanhangers, het gevoel niet gehoord te worden, schrijft Ian Buruma.

Vrouwen doen het goed in de Europese politiek. Eerst Marine Le Pen: 42 procent van de Franse kiezers stemde in april voor haar Rassemblement National (RN). In september werd Liz Truss premier van het Verenigd Koninkrijk. En Italië krijgt nu voor het eerste een vrouwelijke premier, Giorgia Meloni. Alle drie zijn rechts, Meloni en Le Pen zelfs extreemrechts. De oorsprong van hun partijen (niet die van Truss, uiteraard), net als van de succesvolle Zwedendemocraten, ligt in de onwelriekende zomp van voormalige SS-mannen, fascisten en collaborateurs met het nazisme.

Tot niet zo lang geleden bepaalde die zomp het gezicht van extreemrechts in Europa: mannen in groezelige regenjassen die met weemoed *terugkeken naar de goede oude tijd van orde en stampende laarzen. Dat is nu anders. Niet alleen vrouwen spelen een grotere rol in ultrarechtse politiek, ook mannen in fraaie blauwe maatpakken. Denk aan Heinz-Christian Strache, Eric Zemmour, Jimmie Akesson en Thierry Baudet. Rechts zit nu dichter bij de mainstream. Ouderwetse conservatieve partijen zijn in Europa nog niet overgenomen door extremisten, wat wel is gebeurd met de Amerikaanse Republikeinen, maar zij laten zich uit angst voor stemmenverlies vaak meesleuren naar rechts.

Dat betekent nog niet dat bruinhemden weer brallend door de straten zullen marcheren. De geschiedenis herhaalt zich nooit helemaal op dezelfde manier. Meloni is geen Mussolini. Bovendien is extreemrechts niet overal hetzelfde. Dat was het fascisme in de jaren 30 trouwens ook niet. Ieder land heeft een eigen geschiedenis, en een eigen soort volksmenners.

Fetisj voor maatpakken

Maar er zijn wel overeenkomsten tussen de verschillende vormen van rancuneleer in Europa en de Verenigde Staten. Rechts-populisme oefent een grote aantrekkingskracht uit op bevolkingsgroepen die zich verongelijkt voelen, niet gehoord, verwaarloosd, geminacht. In veel landen geldt: hoe verder van de grote steden, hoe zuurder de rancune. In de VS speelt ras vanouds een belangrijke rol. Witte mensen in rurale streken kunnen er de opkomst van zwarten moeilijk verkroppen. En overal wordt onlustgevoel snel afgewenteld op migranten, vooral op moslims.

Misnoegen komt ook veel voor onder mensen die zich gekrenkt voelen door een gebrek aan aandacht of succes: gesjeesde intellectuelen, mislukte schrijvers, derderangsacademici, of jongemannen uit de betere kringen die niet langer zomaar de goede jobs toegeschoven krijgen. (Vandaar ook die fetisj voor mooie maatpakken.)

Dat extreemrechtse partijen het nu goed lijken te doen, wordt vaak geweten aan het falen van de liberale democratie. Vooral links wordt verweten dat het geen ‘goed verhaal’ meer heeft, waardoor rechts-populisme in een vacuüm kon springen. Dat verwijt is niet helemaal terecht. De sociaaldemocratische partijen in Europa – en in de VS – hebben wel degelijk een verhaal. Ze zijn voor internationale samenwerking, internationale handel, de EU, een soepele immigratiepolitiek, enzovoort. Het probleem is dat ze zich daarmee nauwelijks onderscheiden van de conservatieve partijen. Er was weinig verschil tussen Bill Clinton en de oude George Bush, of tussen Tony Blair en David Cameron, of tussen Angela Merkel en Gerhard Schröder. Paars was de kleur van de late 20ste en vroege 21ste eeuw. Paars leent zich uitstekend voor technocratische politiek, het beleid van managers. Italië was onder Mario Draghi een heuse technocratie. De rancuneleer van rechtse populisten – Donald Trump voorop – richt zich daarom niet alleen tegen alles wat links is, maar ook tegen gematigd rechts.

Linkse hypocrisie

De door extreemrechts gehate ‘elites’ zijn overal min of meer paars gekleurd. Maar er is een reden waarom progressieven nog meer weerzin opwekken dan het meer behoudende establishment: hypocrisie. Daar hebben mensen een hekel aan, al – het is al vaker opgemerkt – kan een open maatschappij niet bestaan zonder hypocrisie. Absolute zuiverheid is de vijand van een liberale democratie, zoals altijd precies zeggen wat je denkt niet strookt met goede manieren.

Maar er is een specifiek linkse hypocrisie die veel mensen om begrijpelijke redenen in het verkeerde keelgat schiet. Gematigd linkse partijen – Labour, de PvdA, de Liberal Democrats, de SPD – zeggen op te komen voor de minderbedeelden, maar vinden hun aanhang voornamelijk in de grote steden onder mensen met een betrekkelijk hoge opleiding. En globalisering, internationale instellingen en immigratie zijn in het belang van die bevoorrechte klasse, mensen die reizen voor hun werk, meerdere talen spreken, en een culturele verscheidenheid waarderen.

Daar is op zich niets tegen. Door de globalisering is de algemene welvaart gestegen. Nauwe internationale samenwerking, in Europees of mondiaal verband is te verkiezen boven nationalisme en gesloten grenzen. Asielzoekers opnemen is humaan, en immigranten verrijken onze cultuur en brengen nieuwe bedrijvigheid.

Maar niet iedereen heeft baat bij de paarse liberale orde. Wie, dat verschilt van land tot land. In Italië zit vooral de middenstand in de knel. In de VS hebben voormalige fabrieksarbeiders in het Midden-Westen het moeilijk. In Frankrijk, en ook Nederland, voelt het platteland zich achtergesteld.

Emmeren over het klimaat

In reactie hierop is behoudend rechts snel geneigd om zich op te stellen als een boze vader, een beetje zoals de Duitsers tegenover de Grieken, toen die verpauperden (niet het minst door het hardvochtige beleid van de EU): niet zeuren, aanpakken!

Links reageert moralistisch. Mensen die klagen over te veel immigranten, zijn racisten. Lui die de EU afkeuren, zijn chauvinistisch of xenofoob. Maar omdat de paarse progressieven nog altijd pretenderen op te komen voor de minst bevoorrechte klassen, klinken die verwijten schijnheilig. Niet alleen profiteren progressieve stedelijke elites van de liberale internationale orde, ze willen ook moreel hoog van de toren blazen.

Mede daarom stemmen steeds meer mensen op Le Pen of Meloni, of in het VK voor de Brexit. Als die elites zo warmlopen voor de EU, wel, dan stemmen wij voor de Brexit. Als de elites emmeren over corona of het klimaat, wel, dan zeggen wij dat het onzin is, of zelfs een complot gesmeed door Bill Gates.

Dat is de wraak van verongelijkte mensen. Begrijpelijk, maar het stemt niet hoopvol. Wraakgevoelens vormen een wankele basis voor succesvol politiek bestuur. Trump heeft laten zien hoe het niet moet. We moeten maar hopen dat Meloni en haar geestesverwanten het beter doen. Dat kan alleen als zij hun rancune weten te beteugelen. De vraag is wat er dan nog van hen overblijft.

DS, 04-10-2022 (Ian Buruma) © Project Syndicate