‘De val van het kapitalisme is onafwendbaar’


Onze kapitalistische maatschappij stevent onafwendbaar op de ondergang af. Dat is de conclusie van een bijna tienjarig onderzoek van de Utrechtse hoogleraar economische geschiedenis Bas van Bavel. Hij bestudeerde onder andere de Nederlandse Gouden Eeuw, het Italië van de late middeleeuwen en het Irak van de vroege middeleeuwen – allemaal markteconomieën zoals de onze – en vond telkens hetzelfde patroon: na de bloei volgt ook de neergang. De groeiende ongelijkheid en economische stagnering die we vandaag zien, zijn tekenen dat ook onze markteconomie op zijn laatste benen loopt.


‘Sinds de Verlichting leeft bij ons het idee dat we op weg zijn naar een einddoel’, zegt hij. ‘Dat we ons steeds verder ontwikkelen, naar de ultieme vrijheid en welvaart voor iedereen. Vandaag voelen mensen steeds scherper aan dat het niet zo is. Hun vrijheid, welvaart en mogelijkheden worden steeds meer beknot. En dat leidt tot wantrouwen en wrok.’


Onze kapitalistische samenleving gaat ten onder en er is niets dat we daaraan kunnen doen, zegt u. Dat is wel heel pessimistisch.

‘Ik vind het zelf heel jammer dat ik zo pessimistisch moet zijn. Maar ik zie de geschiedenis als onze enige betrouwbare kennisbron daarover. En in de hele geschiedenis hebben we een stuk of tien markteconomieën gekend. In al die gevallen is precies hetzelfde gebeurd, in precies dezelfde cyclische beweging. De neergang is onontkoombaar.’


We herstellen maar moeilijk van de crisis, maar loopt heel het systeem daarom op zijn laatste benen?

‘Ja, zo werkt die dynamiek. Kijk, de default-positie van elke samenleving in alle tijden is die van een elite die dwang uitoefent over de meerderheid.’

‘Een markteconomie ontstaat als mensen zich gaan organiseren in allerlei sociale bewegingen. Ze bevrijden zich van dwang, en op dat moment kunnen ze besluiten om vrije markten voor grond, arbeid en kapitaal op te zetten. Dat is mijn definitie van een markteconomie: een economie waarin niet alleen goederen en diensten vrij verhandeld worden, maar ook grond, arbeid en kapitaal.’

‘Een markteconomie opzetten lijkt op dat moment aantrekkelijk, want de markt is efficiënt en leidt tot welvaart. In het begin werkt ze fantastisch. Dat zagen we bij ons van halverwege vorige eeuw tot ongeveer de jaren tachtig.’

‘Maar daarna ontstaat er in elke markteconomie een accumulatie van grond en kapitaal in handen van een marktelite. Niet de oude elite van de adel, maar van succesvolle mensen die steeds meer vermogen verzamelen. Dat vermogen zetten ze om in politieke invloed – kijk bijvoorbeeld naar miljardairs die tv-stations opkopen – en zo kunnen ze de regels van het marktverkeer in hun voordeel ombuigen. De markt wordt steeds minder inclusief, de ongelijkheid neemt toe, de economie stagneert en zakt in.’


Zijn niet vooral die excessen het probleem? Waarom zouden we niet de uitwassen kunnen aanpakken, maar het systeem wel behouden?

‘Ik vind dat een heel naïef idee, maar het is er een dat jammer genoeg wel aan de basis ligt van het denken van de meeste politieke partijen. Dat de markt groei en welvaart kan creëren, die we vervolgens herverdelen, dat is een fictie. Ten eerste is de economie in deze fase steeds minder in staat om welvaart te genereren. Vandaag zien we in West-Europa vooral stagnatie en terugval. Welke welvaart moeten we dan herverdelen?’

‘Ten tweede wordt het, door de ongelijkheid die het kapitalisme op langere termijn creëert, steeds moeilijker om die zogenaamde uitwassen recht te trekken. Zogenaamd, want het zijn eigenlijk geen uitwassen, maar een logisch onderdeel van het kapitalisme.’


Dus de bankencrisis was onvermijdelijk?

‘Die was niet te verhinderen, inderdaad. Je ziet dat ook in de manier waarop er achteraf op gereageerd werd. Iedereen was erg geschrokken. We zouden de schulden gaan afbouwen, de financiële sector reguleren. We zijn nu bijna tien jaar verder, de schulden van overheden en huishoudens zijn nog toegenomen en de beloningen voor bankiers zijn nog even hoog als vroeger.’


Is het die financiële sector die het probleem is binnen het kapitalisme?

‘Goeie vraag. Ik denk van wel, maar de problemen in die sector zijn ook een logisch gevolg van hoe het kapitalisme werkt. De elite verzamelt kapitaal en moet daar dan een uitweg voor vinden. Dat geld stoppen ze steeds minder in productie, maar meer in investeringen in de financiële sector, in speculatie en in leningen aan de overheid.’

‘Dat zie je ook in vroegere markteconomieën. Ook in de Gouden Eeuw had je aan het einde van de cyclus geavanceerde financiële producten. En in tiende-eeuws Irak zat de staat ook diep in de schulden. De elite verschafte kredieten, maar kreeg zo ook steeds meer politieke macht. In Italië hetzelfde: de familie De Medici had zo veel geld dat zij uiteindelijk de Florentijnse staat wérd.’


Vlak na de crisis sprak iedereen vooral over schuldenafbouw. Vandaag is investeren en stimuleren de nieuwe mantra. De foute keuze?

‘Het is heel logisch dat dat gebeurt. Door de toestand van de economie vandaag zijn productieve investeringen niet meer aantrekkelijk. Toch zijn de bedrijfswinsten heel hoog. Meer dan de helft van de bedrijfswinsten komt voort uit financiële investeringen van bedrijven, niet uit productieve. Daardoor kunnen zowel de overheid als de huishoudens het welvaartsniveau alleen nog maar op peil houden door schulden aan te gaan. De enige manier om de legitimiteit van de overheid op peil te houden is door de schulden steeds hoger te laten oplopen. Er is geen andere optie.’


Is dat allemaal niet erg pessimistisch? Er zijn toch alweer tekenen van herstel. Recent bleek dat de ongelijkheid in België zelfs lichtjes daalde.

‘Ik geloof er geen bal van. Vermogensongelijkheid is heel moeilijk in beeld te brengen. Cijfers zijn gebaseerd op enquêtes of belastingaangiften waarin de rijksten steevast ontbreken. En wanneer we toch partiële inzichten krijgen, zien we dat de ongelijkheid in West-Europa enorm hoog ligt, even hoog als in de Verenigde Staten. Het is een fabeltje dat het bij ons wel meevalt.’

‘De netto-inkomensongelijkheid, dat ligt anders. Die is bij ons inderdaad niet hoog, en dat gebeurt met kunst- en vliegwerk, door een enorme redistributie van het inkomen. Maar die botst steeds meer op de limieten van wat er mogelijk is. In Nederland wordt iedere euro die met vermogen wordt verdiend, voor 8 à 9 procent belast. Iedere euro die met arbeid wordt verdiend, wordt voor 35 tot 40 procent belast. De herverdelingsmachine zit aan de grenzen van het mogelijke.’


De markteconomie heeft ons toch tot een enorm welvaartsniveau gebracht. Welk alternatief zou even goed werken?

‘In de vroege fases van de ontwikkeling heb je inderdaad die positieve effecten: innovatie, technologische ontwikkeling. Is het mogelijk om met die enorme technologische mogelijkheden de welvaart breder te verdelen? In theorie kan het, met alternatieve systemen als coöperaties, vakverenigingen, familiebedrijven, ondernemingen waarvan de arbeiders mede-eigenaar zijn.’

‘Het probleem is alleen dat de kapitalistische dynamiek die systemen net afbreekt. Ik weet niet hoe het in België zit, maar in Nederland hadden we bijvoorbeeld woningbouwcoöperaties, die de helft van de woningen in eigendom hadden. Maar die worden gedwongen om als marktpartij te werken, hun voorraad op de markt te brengen. Coöperatieve banken en verzekeringen, ziekteverzekeraars: ze worden afgebroken, gedwongen om de markt op te gaan.’


Maar kunnen zulke systemen even efficiënt werken als de markt?

‘De markt is pas dominant geworden in de jaren tachtig of negentig. En wanneer is België welvarend geworden? Tussen 1900 en 1980. In de periode dat de markt niet dominant was, maar er nog boerenbonden, coöperatieve verzekeringen, middenstandsverenigingen, familiebedrijven, coöperatieve banken en de overheid sterk stonden naast de markt. Het is een fabeltje dat we onze welvaart te danken hebben aan de dominantie van de markt.’


Veel van die verenigingen en organisaties lijken vandaag vooral oude belangen te verdedigen. Vakbonden bijvoorbeeld krijgen het verwijt uit de tijd te zijn.

‘De posities van die organisaties zijn gemarginaliseerd. Daardoor blijft er een versteend relict over waaraan nog enkele mensen zich vastklampen omdat ze een machtspositie hebben binnen die organisatie. Ze zijn geen alternatief meer. Er is geen alternatief meer, door de dominantie van de markt.’


Je ziet vandaag toch steeds meer initiatieven van burgers die coöperaties oprichten, meer aan zelforganisatie gaan doen?

‘Ja, maar ik ben daar niet zo optimistisch over. Meestal gaat het om mensen met veel sociaal en maatschappelijk kapitaal, die zich wel kunnen redden. Maar daardoor laten ze de rest van de economie nog slechter achter.’


Is de verkiezing van Donald Trump een teken van die neergang?

‘De verkiezing van Trump versnelt het proces. De overheid wordt nog verder ondergraven en alternatieve organisatievormen buiten de markt worden nog verder gemarginaliseerd.’

‘Maar ik vind de rol van de Europese Unie veel belangrijker. De basis van de Europese Unie is een sociale markteconomie. Dat betekent dat alternatieve systemen om grondstoffen, arbeid of kapitaal te verdelen niet gewenst zijn, sterker nog, ze worden verboden. Kartelvorming wordt verboden, publieke diensten buiten de markt om aanbieden mag niet. Uiteindelijk zouden volgens de EU alle diensten via de markt moeten gaan en kan je alleen nog vanuit het defensief redeneren: wij vinden dit een publieke taak dus we laten dit niet over aan de markt.’

‘Trump is een symptoom, niet de oorzaak. Het proces vindt plaats binnen onze reguliere instellingen.’


Wat brengt de toekomst in uw scenario? Sukkelen van crisis naar crisis, met tussendoor nulgroei?

‘Crisissen, inderdaad. Tussenin kan er best wel nog wat groei, want groei, dat wordt gedefinieerd als het bbp per hoofd, een loze en arbitraire graadmeter. Die kun je kunstmatig opkrikken door een nieuwe bubbel te laten ontstaan. In Nederland is de volgende onroerend goed-bubbel al onderweg, met de lage hypotheekrente.’

‘Groei kan dus nog wel, en zal politici zeker wel aanmoedigen om te proclameren dat we gered zijn. Tot we tegen de volgende crisis aanbotsen.’

‘Uiteindelijk dooft het systeem langzaam uit. Er is geen punt waarop het echt afgelopen is. De stagnatie wordt structureel en de polarisatie neemt steeds toe. Zo eindigen we in een samenleving die zeer ongelijk is en waarin het welvaartsniveau voor de grote meerderheid alleen maar daalt.’


DS, 03-12-2016 (Goele De Cort)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB