'De Europese Unie blijft de beste hoop voor de mensheid'

Susan Neiman, Verzet en rede in tijden van nepnieuws, Lemniscaat, 79 blz.


Wat hebt u gedaan sinds u verbijsterd was, vorig jaar, over de verkiezing van Donald Trump? De Amerikaans-Duitse sterfilosofe Susan Neiman schreef een woest pamflet. Daarin gaat ze op zoek naar een antwoord op die gebeurtenis, en krijgt links er aardig van langs: 'Waarom kunnen linkse politici hun land niet omarmen?'


De stem van de kiezer lijkt zichzelf steeds vaker tegen te spreken en te overschreeuwen. Na de brexit en de zegetocht van Donald Trump in 2016 leken Emmanuel Macron in Frankrijk en Mark Rutte in Nederland dit jaar te bewijzen dat er toch nog een toekomst bestaat voor gematigde politici. Maar intussen mocht de AfD een ongeziene delegatie naar het Duitse parlement sturen, en wonnen bij verkiezingen in Oostenrijk en Tsjechië weer kandidaten die het succes van Trump in herinnering brachten.

Op zulke momenten is het goed om Susan Neiman in de buurt te hebben. De Duits-Amerikaanse filosofe, die haar reputatie vestigde met de klepper Morele helderheid en enkele jaren geleden nog het amusante Waarom zou je volwassen worden? publiceerde, heeft een pamflet geschreven over de rollercoaster waarin de westerse wereld sinds 2016 is beland. In minder dan honderd pagina's biedt Neiman haar lezers daarin een brede analyse die nu ook in het Nederlands verkrijgbaar is, onder de titel Verzet en rede in tijden van nepnieuws.


Bent u nog altijd even kwaad als toen u uw pamflet schreef?

Susan Neiman: Ik ben nog kwader! Ondertussen is gebleken dat de moron - de imbeciel - in het Witte Huis, zoals zijn minister van Buitenlandse Zaken Rex Tillerson hem weleens noemt, nog veel erger is dan iedereen had verwacht. Hij heeft alleen miljonairs benoemd, en is alleen maar bezig met zichzelf en de mensen om hem heen rijker te maken. De weinigen die nog dachten dat Donald Trump het voor de gewone man zou opnemen, moeten ondertussen wel toegeven dat ze ernaast zaten.

In Duitsland, waar ik sinds lang woon, valt het al bij al mee. Ja, de extreemrechtse AfD heeft fors gewonnen, in september. Maar met een nieuwe regering zal het land dat wel onder controle krijgen.


In de titel van het pamflet verwijst u naar nepnieuws of fake news. Moeten we ons werkelijk dáárover buigen om te begrijpen wat er vandaag gebeurt?

Neiman: Staat dat in de Nederlandse titel? In de Engelse titel gaat het over 'post-truth times' - het postwaarheidtijdperk. Ik wilde niet per se nóg eens de voorbeelden van fake news aankaarten waarover iedereen het nu al een jaar heeft. Dat is in mijn ogen het topje van de ijsberg. Wat mij meer stoort zijn de verdraaide feiten die ook in de mainstreammedia raken. Ik erger mij bijvoorbeeld aan de manier waarop er vandaag over Oost-Duitsland wordt gesproken: alsof dat een dictatuur was, even erg als stalinistisch Rusland. Dat strookt absoluut niet met de historische waarheid.

Of neem de goede herinneringen die iedereen blijkbaar heeft overgehouden aan Ronald Reagan (de president van de Verenigde Staten van 1981 tot 1989, nvdr.). Hij zag er misschien uit als een aardige grootvader, maar hij was het die de basis heeft gelegd voor wat we vandaag met Trump beleven. Dat is nog maar dertig jaar geleden gebeurd. Is iedereen dat alweer vergeten?


Zelfs George W. Bush wordt vandaag als een gezaghebbend staatsman onthaald als hij kritiek geeft op Donald Trump.

Neiman: Stel je voor! En het presidentschap van Bush ligt zelfs nog maar tien jaar achter ons.

Mijn pamflet bevat ook een boodschap voor de linkerzijde. Ik beschouw mezelf als links, en ik vind dat wij eerst en vooral zélf onze zaken op orde moeten krijgen. Daarmee dwingen we rechts om hetzelfde te doen. Welke leugens heeft links al voor waar aangenomen, enkel en alleen omdat ze van respectabele bronnen kwamen? Andrew Breitbart van de gelijknamige Amerikaanse nieuwssite verwees rechtstreeks naar postmoderne theoretici toen hij uitlegde waarom op die site zo veel zaken verzonnen werden, terwijl het postmodernisme in essentie toch progressief is. Dat moet ons toch aan het denken zetten?


Tot welke conclusies bent u zelf gekomen?

Neiman: Het postmodernisme heeft ervoor gezorgd dat het kolonialisme of andere verhalen over onderdrukte volkeren en bevolkingsgroepen zijn toegevoegd aan de canon van de Europese geschiedenis. Het is een enorme verdienste dat we het sindsdien over belangrijke thema's als ras en gender kunnen hebben. Maar de volgende stap was: 'Er is helemaal niet één verhaal voor de wereld. Iedereen heeft zijn eigen waarheid. Alles wat ons als waarheid wordt voorgesteld, wordt ons opgedrongen door machthebbers.' Dat is uiteraard nonsens.


Bent u daar nu pas achter gekomen?

Neiman: Nee, ik heb dat altijd heel vreemd gevonden. Ik werk soms samen met postmodernisten, en ik apprecieer wat ze doen. Maar ik begrijp niet dat een serieus mens kan beweren dat we het niet meer over gedeelde waarden of een collectieve moraliteit kunnen hebben. In Morele helderheid heb ik precies dát proberen te doen.

Het postmodernisme is ook maar een deeltje van wat mij zorgen baart. Er zijn nog twee andere ideologieën die vandaag dominant zijn. Het neoliberalisme, dat beweert dat mensen enkel en alleen bewogen worden door de waarden van de vrije markt. En de evolutionaire psychologie, die ons voorhoudt dat wij enkel en alleen bezig zijn onze genenpoel uit te breiden. Dat nihilistische beeld van de mens domineert onze politiek. Iedereen die het verdedigt, bewijst meestal zelf dat het niet klopt: in het persoonlijke leven van die mensen blijken andere zaken veel belangrijker te zijn. Ik ken maar één iemand die volgens die cynische principes leeft, en dat is weer de moron in het Witte Huis.


Waarom blijven die ideeën dan zo aantrekkelijk en dominant?

Neiman: Ze zoemen al decennialang rond. Een catastrofe als de Vietnamoorlog, waarbij voor enkele leugens zo veel mensen zijn omgekomen, heeft daarin al een belangrijke rol gespeeld. Die oorlog heeft mensen zo cynisch gemaakt dat ze niet meer konden geloven dat politiek over zoiets als moraliteit kon gaan. Dat werkt tot op de dag van vandaag door.

Ik was onlangs te gast bij een panelgesprek van de SPD in Duitsland over hoe de sociaaldemocratie zich in Europa opnieuw moet uitvinden. De voorzitster van de jongerenafdeling beweerde dat haar partij in de eerste plaats de economische belangen van de arbeidersklasse moest verdedigen. Ik behoor niet tot die klasse, en tóch heb ik sympathie voor de SPD. Wat mij net als zo veel andere mensen interesseert, is sociale rechtvaardigheid. Mijn eigen belangen zijn echt niet mijn enige drijfveer, laat staan dat alleen die belangen zouden bepalen op wie ik stem. Wel, die voorzitster was daar absoluut niet van te overtuigen.


Haar analyse is in zwang: ze had waarschijnlijk de verliezers van de globalisering in gedachten. Door hun toedoen heeft Hillary Clinton de presidentsverkiezingen verloren.

Neiman: Ik ken die standaardverklaring wel. Maar ten eerste: Hillary Clinton heeft de verkiezingen gewónnen, met een voorsprong van drie miljoen stemmen. En ten tweede: uit de statistieken blijkt absoluut niet dat de verliezers van de globalisering haar het presidentschap hebben gekost. De helft van de kiezers van Trump verdient meer dan 100.000 dollar, een ongeveer even groot aantal is hoogopgeleid. Het geeft misschien een aangenaam gevoel om het blanke gepeupel de schuld voor Trump te geven - met de nazi's hebben we dat ook geprobeerd - maar dat klopt gewoon niet. Ook hoogopgeleiden kunnen er bedenkelijke standpunten op nahouden.


Wat is dan uw verklaring voor Trump en de brexit? Heeft het establishment het volk niet gewoon teleurgesteld? U geeft er zelf ook heel wat voorbeelden van in uw boek.

Neiman: In alle eerlijkheid: racisme heeft in de VS een grote rol gespeeld. Europa hield van Barack Obama, ik hield van hem - en dat doe ik nog altijd. Maar in grote delen van de VS werd hij gehaat. De brexit is ook een voorbeeld van xenofobie: de Britten waren daardoor zelfs bereid om zichzelf in de voet te schieten.

De mensen die in Oost-Duitsland op de AfD hebben gestemd - procentueel waren ze met meer dan in West-Duitsland - hebben redenen om teleurgesteld te zijn. Zij worden miserabel behandeld door het Westen. Iedereen heeft het altijd over de re-unificatie van Duitsland, terwijl het soms toch meer op een kolonisatie leek - er zijn zelfs respectabele Duitsers die het over een Anschluss hebben. Met zulke ressentimenten is het gemakkelijk om in nationalisme te vervallen. Oostenrijk is daar uiteraard ook een goed voorbeeld van: dat land heeft zijn nazigeschiedenis eigenlijk nooit onder ogen willen zien. Het liegt al zeventig jaar tegen zichzelf en blijft vallen voor nationalisten. Ik heb een hele tijd in Wenen gewoond, en de laatste verkiezingen hebben me absoluut niet verbaasd.


U lijkt zelf ook te vallen voor het nationalisme: u raadt links een vorm van patriottisme aan.

Neiman: Dat is iets totaal anders. Ik stel alleen vast dat mensen nood hebben aan relaties met groepen die kleiner zijn dan de hele wereld en groter dan hun directe familie. We kunnen niet zonder. In de VS is het perfect mogelijk om je land te omarmen zonder daarmee in te stemmen met alle gruwelijke episodes uit zijn geschiedenis. Amerika heeft altijd twee kanten gehad, en links heeft zich altijd in één van die twee kanten kunnen vinden.

Een volwassen relatie met je ouders hebben: daarmee vergelijk ik het. Als je het met alles eens bent wat je ouders zeggen, ben je nog niet volwassen. Je moet in staat zijn hun fouten onder ogen te zien. Maar je moet ook kunnen toegeven dat ze goede beslissingen hebben genomen. Alleen als iemand echt een verschrikkelijke jeugd heeft gehad, lukt dat niet. Wel, in Europa heeft links vandaag geen volwassen relatie met de natiestaat.


Ze hebben misschien moeite om zich een nationale identiteit voor te stellen zonder dat daar mensen van worden uitgesloten. De Europese geschiedenis heeft bewezen dat zoiets fout kan lopen.

Neiman: Ik vind het moeilijk om me dat voor te stellen, maar ik kom uit een land waarvan het basisidee is: 'Iedereen kan naar hier komen en een nieuw leven beginnen.' Het is vanzelfsprekend dat de VS multi-etnisch is. Ook Europese landen als Frankrijk en Nederland hebben in hun geschiedenis periodes gehad waarin die openheid de norm was. Links moet met de geschiedenis van Europa omgaan zoals de Duitsers dat hebben gedaan: de tragedies erkennen zonder al de rest weg te gooien.


U woont al een hele tijd in Berlijn, maar bent sinds kort ook echt Duits staatsburger - en dus een Europeaan. Hoe ziet een Amerikaan de Europese Unie?

Neiman: Als de beste hoop voor de mensheid. Europa is het enige wat tussen de teleurstellingen van de Amerikaanse politiek en onfrisse regimes als Rusland, China en Turkije staat. Ik begrijp de sceptici wel, maar ik zie in de eerste plaats de immense verwezenlijkingen. Europa is een functionerende rechtsstaat én een verzorgingsstaat. Zelfs christendemocratische of conservatieve politici proberen de Unie niet radicaal af te breken als ze aan de macht zijn. Onderwijs, gezondheidszorg en een zekere levensstandaard zijn hier mensenrechten. Weten jullie wel hoe uniek dat in de wereld is?


Ook progressieven zien steeds vaker de mankementen van de EU: de eurozone is in hun ogen een mislukking, en de Unie heeft veel te veel leden om een daadkrachtig beleid te voeren.

Neiman: Er zijn uiteraard fouten gemaakt. Ja, de EU is een neoliberaal project, maar dat ligt vooral aan de neoliberale politici die in nationale verkiezingen worden verkozen. Stem voor andere politici en we hebben het over een ander Europa. En ja, de Griekse crisis was een tragedie, maar dat hebben we te danken aan bondskanselier Angela Merkel en haar minister van Financiën Wolfgang Schäuble. Niet aan de Europese constructie op zich.


Zitten de scheidingslijnen niet dieper? De SPD gaf altijd de indruk dat ze de eurocrisis niet fundamenteel anders zou hebben aangepakt.

Neiman: Dat is absoluut niet waar. Als junior partner in de Duitse coalitie konden ze gewoon niet echt op die Europese beslissingen wegen. Binnen de SPD waren er inderdaad verschillende meningen, maar heel wat politici van die partij waren verontwaardigd over wat Europa met Griekenland heeft gedaan. Daniel Cohn-Bendit (die tot 2014 de fractieleider van de Groenen was in het Europees Parlement, nvdr.) zou eigenlijk de ideale Europese president zijn. De beloften van Europa spreken uit zijn levensverhaal, en als groene jongen heeft hij al bewezen samen te kunnen werken met een neoliberaal als Guy Verhofstadt - ze hebben samen een boek geschreven. Hij zou Europa echt een andere koers kunnen doen varen, maar helaas is hij vandaag meer gepensioneerd dan wat anders.


Ziet u in de Franse president Emmanuel Macron ook zo'n leider?

Neiman: Dat moet nog blijken. Ik was blij dat hij tijdens zijn verkiezingsavond de Negende Symfonie van Beethoven speelde, maar het is nog vroeg om te zeggen wat hij kan en zal realiseren.


U kent het tijdperk van de verlichting beter dan wie ook. Is het u ook opgevallen dat rechtse politici in hun strijd tegen de islam de verlichtingswaarden hebben gekaapt?

Neiman: Absoluut. Het is vreselijk om te zien hoe zij zich plotseling hebben ontpopt als verdedigers van vrouwen- en holebirechten. En heel verdacht, ook: ze hebben vroeger altijd op de rem gestaan. Maar het is al langer bezig. Ik ergerde mij eraan dat iemand als George W. Bush het over moraliteit durfde te hebben. Nu doet Donald Trump hetzelfde, terwijl hij niet eens een moreel principe zou herkennen als iemand hem ermee om de oren sloeg. Weet u dat de AfD een Immanuel Kant-stichting heeft opgericht? Ik vind dat onvoorstelbaar. Ik zou daar eigenlijk een protestactie tegen moeten beginnen.


Heeft rechts in zijn kritiek op de islam niet gelijk? Het conservatisme van moslims is iets dat we hier in Europa niet meer gewend zijn.

Neiman: Een Senegalese vriend van mij werkt aan een geschiedenis van de verlichting in Sub-Sahara-Afrika. Het zijn vooral islamitische bronnen die dat verhaal illustreren. Het probleem in Europa is dat we de verlichting niet heel aantrekkelijk maken. We vernauwen haar tot consumentisme en ongelimiteerde economische groei. Alles is goed, als het maar verkoopt. Ik heb in het verleden wat research gedaan naar jihadi's. Ook dat waren niet de achtergestelde sukkelaars die er soms nog van worden gemaakt. Nee, zij keerden zich af van onze manier van leven en van dat doorgedreven consumentisme.


Maar ze werpen zich nu ook niet bepaald op als de verdedigers van de ware waarden van de verlichting.

Neiman: Nee. Maar door racisme en wantrouwen tegenover moslims verergeren we zelf het probleem. Ik werd onlangs voor een Arabische krant geïnterviewd. Ik was ongerust over wat de journalist met mijn woorden zou doen en heb hem nagetrokken - iets wat ik anders nooit doe. Het zit dus in ons allemaal. Natuurlijk zitten seksisme en homofobie diep geworteld in de islam, net zoals in het christendom of het hindoeïsme. Indië was veruit het meest seksistische land waar ik al ben geweest. De islam moet dus zeker ook een oefening van zelfkritiek maken. Maar het is aan ons om een alternatief aan te bieden waarin zij kunnen geloven.


Knack, 22-11-2017 (Peter Casteels)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB