De geschiedenis is van richting veranderd


Nee, er zullen geen tanks op Fifth Avenue verschijnen. En The New York Times hoeft niet meteen voor een sluiting te vrezen. Maar ook zonder een remake van de jaren 30 zit de democratie in erg zwaar weer. Misschien had ze zelfs geen Trump nodig om in een nachtmerrie te veranderen. ‘We moeten héél alert zijn nu.’


Net geen veertig jaar lang weigerde de West-Duitse krant Die Welt het bestaan van de Duitse Democratische Republiek – het voormalige Oost-Duitsland – te erkennen in haar kolommen. De leiding van het blad ging er, toen de DDR op 7 oktober 1949 ontstond, van uit dat het communistische land geen lang leven beschoren zou zijn. Daarom had Die Welt het nooit over de DDR, zoals andere kranten, maar alleen over de ‘DDR’, met aanhalingstekens.

Op een bepaald moment vond de hoofdredactie het tijd om het geweer van schouder te veranderen. Erich Honecker, de communistische partijleider, zat stevig in het zadel. Veel oppositie viel er niet te bespeuren. En de DDR was ook door tal van westerse landen erkend. De aanhalingstekens begonnen sterk op een ontkenning van de realiteit te lijken. En dus mochten de journalisten van Die Welt ze vanaf 2 augustus 1989 achterwege laten. Drie maanden later viel de Berlijnse Muur. En op 3 oktober 1990 hield Oost-Duitsland op te bestaan.

Het is een treffende anekdote waarmee Yascha Mounk, een democratie-onderzoeker aan de universiteit van Harvard, in een recente studie probeert te illustreren hoe journalisten zich compleet kunnen verkijken op historische gebeurtenissen. Maar het is Mounk niet om de media te doen. Tot net voor het moment waarop het communisme als een kaartenhuisje in mekaar donderde, ging zowat iedereen (ook wetenschappers en beleidsmakers) er van uit dat de dictaturen aan de andere kant van het IJzeren Gordijn er voor de eeuwigheid waren.

Daarom pleit Mounk ook nu voor grote voorzichtigheid. Zeker na de verkiezing van Donald Trump is het gevaarlijk om extreme gebeurtenissen, zoals een implosie van onze westerse liberale democratieën, uit te sluiten. ‘Democratie berust niet alleen op een goed geschreven grondwet, maar ook op een brede overeenkomst tussen de belangrijke spelers in een staat’, zegt Mounk. ‘Wel, nu zitten we voor het eerst met een president die aangeeft dat hij die overeenkomst niet zomaar zal respecteren. Hij heeft twijfels gezaaid over het verkiezingsproces, hij kondigde aan zijn tegenstander te willen opsluiten, hij heeft kranten en tv-zenders bedreigd. Dat zijn fundamentele dingen. Veel fundamenteler dan een paar sussende woorden na de verkiezingen.’

‘Iedereen gaat ervan uit dat het Hooggerechtshof, als Trump echt over de schreef gaat, tussenbeide zal komen. Dat de rechters bijvoorbeeld een deportatiebesluit zullen *tegenhouden, wanneer dat de grondwet schendt. Maar wat als Trump vervolgens een persconferentie geeft in de rozentuin van het Witte Huis en zegt dat hij dat oordeel niet aanvaardt? Wat als hij ambtenaren, rechters of militairen begint te vervangen? Dan zitten we al snel op onbekend terrein. De rol van het middenveld wordt de volgende jaren erg belangrijk. Als over drie jaar blijkt dat Trump op verlies staat in de peilingen, acht ik hem tot alles in staat.’


De vertrouwensvalstrik

Dit is inderdaad een compleet nieuwe situatie. De afgelopen decennia leek de liberale democratie de ‘only game in town’. Zeker sinds 1989, toen de communistische tegenstander implodeerde, was er nauwelijks nog concurrentie te bespeuren. Francis Fukuyama concludeerde dat de geschiedenis op een eindpunt was aanbeland. Zelfs de aanslagen van 11 september 2001 en een aantal terugslagen – bijvoorbeeld in Rusland – konden het gevoel niet kelderen dat alles uiteindelijk altijd goed komt. Een hele generatie westerse middenklassers groeide op in boredom. Kurt Cobain zong: ‘Here we are now, entertain us.’

Er leek ook wetenschappelijk bewijs te zijn voor zoveel zelfvertrouwen. De afgelopen decennia is er behoorlijk wat onderzoek verricht naar de stabiliteit van democratieën. Wat bleek? Er is nog nooit een democratie over de kop gegaan waarin het bbp per hoofd van de bevolking hoger dan 6.000 dollar is. De Verenigde Staten zitten daar, net als Europa, ver boven. Bovendien beschikken democratieën waarin de bevolking gemiddeld ouder dan 30 jaar is, over een extra buffer. Oudere mensen zijn blijkbaar minder snel geneigd om andere staatsvormen te overwegen. Ze zijn bereid om de problemen uit te zitten, ook als dat even duurt. In Amerika bedraagt de gemiddelde leeftijd bijna 40 jaar.

Dat lijkt dus allemaal behoorlijk veilig, maar misschien schuilt net daarin het gevaar. In een prikkelend boek betoogde David Runciman, een Brits politicoloog, een paar jaar geleden dat overmoed een van de grote bedreigingen voor onze democratieën vormt. Omdat ze er in de afgelopen decennia zo goed in slaagden om crisissen te overleven, denken ze dat het de volgende keer ook wel zal lukken, schreef hij in The Confidence Trap. En dus blijven ze aanmodderen, zonder de koe bij de horens te vatten. Meestal gaat dat ook goed. Tot het een keer misloopt.

Is de verkiezing van Trump, een paar maanden na de beslissing van de Britten om uit de EU te stappen, een tipping point? De afgelopen maanden deed de man nogal wat alarmsignalen afgaan. Politieke tegenstrevers, zoals Clinton of Obama, werden bij Trump vijanden die vermorzeld moesten worden. Minderheden, zoals vrouwen of latino’s, waren er om te beledigen. Autoritaire wereldleiders, zoals Poetin, mochten zich verheugen in zijn bewondering. En journalisten die hem daarover aanpakten, waren ‘disgusting, disgusting people’. Donald Trump leek zich van staatsvorm te vergissen. Een kandidaat ontworpen om de verkiezingen te verliezen. Ware het niet dat hij won. En nu de machtigste politicus van de aardbol is.


Geplukt uit Plato

‘Ik denk dat we héél alert moeten zijn’, zegt Bastiaan Rijpkema. Hij is rechtsfilosoof aan de Universiteit Leiden en schreef vorig jaar Weerbare democratie, waarvoor hij in Nederland de prijs voor het beste politieke boek won. Zijn stelling: een democratie moet zich kunnen beschermen tegen partijen of figuren die de democratie zélf willen afschaffen. Desnoods moet er dan een verbod ingevoerd kunnen worden.

‘Omdat de essentie van een democratie is dat je elk besluit moet kunnen terugdraaien’, zegt Rijpkema. ‘De afschaffing van de democratie is niet te herroepen. Bij democratische zelfcorrectie zijn verkiezingen een cruciale pijler. Maar Trump heeft tijdens de campagne gesuggereerd dat hij de uitslag alleen zou aanvaarden als hij zou winnen. Die twijfel is hij blijven zaaien tot op de dag van de verkiezingen. Daarmee raakt hij aan de kern van de democratie. Dat heeft zelfs Geert Wilders voorlopig niet gedurfd in Nederland. Dat iemand die zulke antidemocratische uitspraken doet, nu in het Witte Huis zit, is echt zorgwekkend.’

De afgelopen jaren deden de Republikeinen nogal wat moeite om raciale minderheden, die overwegend op de Democraten stemmen, uit het stemhokje te weren. Er werden stembureaus gesloten in bepaalde wijken, waardoor je lang moest aanschuiven. Sommige staten beslisten dat kiezers een paspoort moeten kunnen voorleggen, wat ze vaak niet hebben. Het staat in de sterren geschreven dat de Trump-regering dat soort inspanningen zal opdrijven. Jeff Sessions, de nieuwe minister van Justitie én vriend van Filip Dewinter, noemde de Voting Rights Act – in de jaren 60 ingevoerd om meer mensen naar de stembus te krijgen – ooit een ‘voorbeeld van té opdringerige wetgeving’.

Bastiaan Rijpkema pakte er na de overwinning van Trump de Federalist Papers bij, een collectie van essays waarin aan het einde van de 18de eeuw de nieuwe Amerikaanse grondwet werd verdedigd. In tekst nummer 68 wordt uitgelegd waarom er tussen de president en de kiezer nog een electoraal college was geïnstalleerd. Ze wilden vermijden dat de wensen van het volk té direct op één leider geprojecteerd werden. ‘Daarom moest dat college met kiesmannen de meest geschikte kandidaat selecteren’, zegt hij. ‘Maar uiteindelijk heeft dat systeem niet kunnen verhinderen dat een persoonlijkheidscultus nu toch werkelijkheid is geworden.’

Een van de eerste denkers over democratie had dat tweeduizend jaar geleden al in de smiezen. In De Republiek schreef Plato dat in een democratie elke autoriteit uiteindelijk verdacht wordt en dat er vervolgens een moment komt waarop een tiran de macht grijpt. Meestal is dat een figuur die zelf uit de elite stamt en zijn vroegere medestanders onder vuur begint te nemen. De Griekse wijsgeer was, dat had u al door, geen grote fan van de democratie. Een paar maanden geleden schreef Andrew Sullivan, in New York Magazine, al dat ‘het steeds moeilijker wordt om in Trump geen demagogisch personage te zien dat recht uit de boeken van Plato is geplukt’.

Omdat ook de stichters van de VS die teksten goed hadden gelezen, introduceerden ze tal van checks and balances die de macht van de president moeten indijken. ‘Maar ook dat biedt geen garanties’, waarschuwt Rijpkema. ‘Een democratie kan altijd gebruikt worden door mensen die haar schade willen toebrengen. Ze is inherent instabiel.’


Fiscale zelfbediening

‘Volgens mij zijn die remmende mechanismen nu veel meer in gevaar dan de verkiezingen zélf’, zegt de Bulgaar Ivan Krastev. Hij leidt in Sofia het Centre for Liberal Strategies en is een van de prikkelendste denkers over de hedendaagse democratie. ‘Trump neemt de onafhankelijkheid van het gerecht en de media onder vuur. Het zijn allemaal instrumenten waarmee in een liberale democratie de rechten van de minderheden worden verzekerd. Dat is goed: je kunt hier je huis niet kwijtspelen omdat er toevallig een andere regering aan de macht is. Maar tegelijk geven die checks and balances de winnaars van de verkiezingen ook vaak het gevoel dat ze geen échte overwinning hebben geboekt. Dat leidt tot frustratie. Alles wat de populaire leider inperkt, zit daarom nu in het verdomhoekje.’

Volgens Krastev is het een ongelooflijk belangrijke verschuiving. ‘We leefden altijd in inclusieve democratieën, waarin de rechten van minderheden prioritair waren. Nu evolueren we naar exclusieve democratieën, waarin de rechten van de meerderheid heilig zijn. Een van de redenen is dat steeds minder mensen beseffen welke gevaren er precies verbonden zijn aan een autoritair systeem. Ze hebben er nooit in geleefd.’

Dat zou wel eens kunnen kloppen. In de meest recente World Value Surveys zie je niet alleen dat steeds minder jongeren het ‘essentieel’ vinden om op te groeien in een democratie – in de VS zijn het er slechts één op drie, in Europa minder dan de helft – je ziet ook dat de steun voor autoritaire alternatieven in de lift zit. In 1995 vond slechts één op de zestien Amerikanen het een goed idee om het leger te laten overnemen, als de regering incompetent is. Twintig jaar later zijn dat er al één op zes. Ook in Europa zitten die cijfers in de lift. Er zit betonrot in onze democratische constructies, ze worden van binnenuit opgevreten.

‘Het is onder meer daarom dat ik me hoed voor de demonisering van Trump’, zegt Ivan Krastev. ‘Dat zou het de elites te makkelijk maken om de problemen niet aan te pakken. Als de ongelijkheid niet wordt bestreden, zal de woede alleen groter worden. Weet je, je kunt ook echt iets positiefs zien in de Amerikaanse verkiezingsuitslag. Ze heeft getoond dat verkiezingen wel degelijk tot radicale verandering kunnen leiden. Dat was lang geleden. En het resultaat is zonder meer historisch. Het dominante verhaal over de omwentelingen in 1989 was tot nu toe dat het volk toen gewonnen had. Dat is nu definitief voorbij. “1989” wordt nu begrepen als de overwinning van de elites. Zelfs wanneer Trump ontgoochelt als president, zal dat niet meer veranderen.’

Er is ook veel voor te zeggen, natuurlijk. Laten we er een paar cijfers bij halen. Tussen 1947 en 1973 steeg de productiviteit in de VS met 96,7 procent. De reële lonen hielden bijna gelijke tred: ze gingen er met 91,3 procent op vooruit. Maar in de periode tussen 1973 en 2015 viel dat mechanisme helemaal stil. De productiviteit steeg met 73,4 procent, terwijl de reële lonen – plus 11,1 procent – nauwelijks stegen. Er zijn nog ontstellende cijfers: in 1965 verdiende een Amerikaanse ceo 20 keer zoveel als een werknemer, in 2013 was dat cijfer geëxplodeerd naar 296.

Enigszins chargerend: de democratie had geen Donald Trump nodig om in een nachtmerrie te veranderen.

En de democratie zal niet op hem moeten rekenen om weer te ontwaken. Zijn fiscale plannen zijn een gigantisch cadeau voor wie het niet nodig heeft. Wilt u nog wat cijfers? Volgens berekeningen van het Urban-Brookings Tax Policy Center zullen minstens 8,5 miljoen families meer belastingen moeten betalen, ‘vooral werkende alleenstaande ouders’. De rijkste 1 procent van de bevolking mag dan weer uitkijken naar een verlaging van gemiddeld 214.000 dollar per jaar. Dat is 47 procent van het totaal budget. Trump zelf zal er niet slechter van worden, maar voor zijn kiezers dreigt er minder manna uit de lucht te vallen.


Bibberen voor de shock

Volgens David Runciman, de man van de vertrouwensvalstrik, zit daar het grootste gevaar. Trump zal de prangendste problemen onaangeroerd laten, waar de langzame aftakeling van de democratie zich zal doorzetten. Terwijl we nu al in alarmfase rood zitten. Hij gelooft niet in een jaren-30-scenario. Hij voorspelt slow drama.

‘Ik denk niet dat er plots tanks in de straten van New York zullen verschijnen’, zegt hij aan de telefoon, vanuit Cambridge. ‘Volgens mij is het meest waarschijnlijke scenario nog steeds dat er over vier jaar iemand anders aan de macht zal komen, wellicht een Democraat, al trap ik nu misschien zelf in een vertrouwensvalstrik. (lacht) Maar dat maakt de gevaren op middellange en lange termijn niet minder groot. Onze democratische instellingen zullen onder Trump verder verzwakken. Grote kwesties – zoals het klimaat, de ongelijkheid of het hoge aantal zelfmoorden – zullen niet getackeld worden. Het wantrouwen zal toenemen. En de tegenstellingen in de samenleving zullen vergroten.’

Dat laatste zie je nu al volop gebeuren. Begin deze week doken er beelden op van een bijeenkomst in Washington van het National Policy Institute, een vereniging die net als Trumps chief of strategy tot de alt-right-beweging behoort. De Hitlergroeten vlogen er in het rond. Nog een verontrustend bericht: het aantal haatmisdrijven gaat de hoogte in sinds de verkiezing van twee weken geleden, net zoals na het Brexit-referendum. Dat hoeft na de agressie op de campagnemeetings van de president-elect ook niet te verwonderen. Trump vroeg zijn aanhang toen bij herhaling om demonstranten in mekaar te slaan. Dat leek wél op een remake van de jaren 30.

Toch hoopt Runciman dat het nog de goede kant opgaat. Hij denkt graag in paradoxen. In de jaren 70 – ten tijde van Watergate, massale werkloosheid en stagflatie – verschenen er ook sombere stukken over de ‘crisis van de democratie’, zegt hij. Maar toen bleken de tegenslagen uiteindelijk het begin van een democratisch zelfonderzoek dat naar een oplossing leidde. De communistische dictaturen, waar alles op dat moment beter leek te gaan, onderdrukten elke vorm van tegenspraak. Ze stuurden dus ook nooit bij, waardoor het deksel in 1989 definitief van de pot vloog. Misschien is de populistische crisis nu, net zoals het Watergateschandaal toen, ook het begin van een doorstart?

Maar de Britse professor is toch vooral somber, als hij een iets langere horizon in gedachten houdt. Het ziet er niet goed uit voor de democratie in 2035 of 2040. ‘Omdat er op een bepaald moment een externe schok zal komen’, zegt Runciman. ‘Dat is onvermijdelijk. Een grote terroristische aanslag. Een ineenstorting van de bankensector. Een oorlog in de Baltische Staten. Een conflict met China. Het is onvoorspelbaar. Maar dan kunnen er wél tanks op straat komen. Dan kan de interne zwakheid van onze democratieën fataal blijken. Ik vrees dat we uiteindelijk afstevenen op vormen van bestuur waarin machthebbers minder verantwoording zullen moeten afleggen. Al geloof ik dus niet dat ze noodzakelijk uniformen zullen dragen. Misschien zijn het wel gezichtsloze twintigers achter een computer.’


Bye bye Cobain

Moeten we ons zorgen maken in Europa? Zal Trumps verkiezing hier grote gevolgen hebben? Aan de grenzen van het continent gingen er met Rusland en Turkije al twee grote democratieën de ‘autoritaire’ tour op. En ook binnen de EU verspreidt het virus zich, sinds Orban en Kaczynski aan de macht zijn in Hongarije en Polen. Maar een onvoorspelbare factor in het Witte Huis, dat is nog iets anders. Volgens Ivan Krastev kan 2017 een ‘disruptief jaar’ worden aan deze kant van de Atlantische Oceaan.

‘De overwinning van Trump dreigt hier grotere gevolgen te hebben dan in de VS zelf’, zegt de Bulgaar. ‘Ze zendt een belangrijk signaal uit naar alle anti-establishmentpartijen in Europa: de geschiedenis is van richting veranderd. Voor Marine Le Pen is dat een godsgeschenk. Het is het type boodschap dat alleen vanuit Amerika, de bakermat van de liberale democratie, kon komen. Het communisme kon ook niet kapseizen in Bulgarije, dat moest in de Sovjet-Unie gebeuren. En als er een populistische partij aan de macht komt in een belangrijk Europees land, kan dat snel tot de desintegratie van de EU leiden. Eens je daaraan begint, is er nauwelijks een weg terug.’

Maar die slechte afloop is niet onvermijdelijk. Krastev hoopt dat de verkiezing van Trump ook mensen heeft wakkergeschud. Tot nu toe kon je met een redelijk gerust gemoed op populisten stemmen: ze wonnen de verkiezingen toch niet. Die tijd van de ongevaarlijke middenvinger is voorbij. De kiezer verschijnt niet meer aan de roulettetafel met jetons van het casino, hij speelt nu met zijn eigen geld. Misschien zal hij dan ook andere keuzes maken. Er staat, in tegenstelling tot in de tijd van Kurt Cobain, weer iets op het spel.

Ook Dick Pels, de Nederlandse socioloog, weigert in doemdenken te vervallen. Nu de Amerikaanse paraplu is weggevallen en Rusland opnieuw een bedreiging is, kiest Europa misschien wel voor een zelfbewustere koers. ‘Ik zie toch dat er nu al meer werk wordt gemaakt van een Europese defensie’, zegt Pels. ‘Misschien herpakken we ons wel. Mijn vrienden vragen mij: “Wat kunnen we doen?” Ze willen de handen uit de mouwen steken: gaan flyeren voor een politieke partij, met PVV-stemmers gaan praten, iets. Misschien wordt dit inderdaad een tipping point, maar dan in positieve zin.’


DS Weekblad, 26-11-2016 (Ruud Goossens)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB