Twijfel is bij moslims het zeldzaamste goed - Jan Leyers kiest de weg naar Mekka

De weg naar Mekka, vanaf 28 september om 20.50 uur op Canvas


Jan Leyers ontpopte zich al eens als een 'moderne' kruisvaarder, nu probeert hij de wereld van de islam te ontrafelen. Voor ons doet hij dat in acht stappen, op Canvas in tien afleveringen.


De tocht van Jan Leyers begint niet toevallig in het Spaanse Córdoba, ooit de hoofdstad van een bloeiend en uitgestrekt islamitisch rijk.

'In vergelijking met Córdoba was Brussel in de tiende eeuw een barbaars moeras', zegt hij. 'Córdoba had toen al een universiteit en een bibliotheek. Voor veel moslims is dit toonbeeld van tolerantie en openheid nog altijd een mythische droom.'

Zoveel eeuwen later hebben velen het over de 'clash of civilizations' tussen het Westen en de wereld van de islam. Jan Leyers reisde van Córdoba over Noord-Afrika en via Jordanië, Palestina, Syrië, Libanon, Iran en Qatar naar het hart van de islam: Mekka in Saoedi-Arabië, waar jaarlijks meer dan twee miljoen pelgrims verzamelen voor de hadj, de grote bedevaart. De heilige stad is verboden terrein voor niet-moslims. 'Maar ik ben niet van plan om de clou van het verhaal te verklappen', zegt Leyers grijnzend.


1. Ontdekkingsreis

'De islam interesseert mij al heel lang. En nog meer sinds ik in 2001 voor de tv-reeks De schaduw van het kruis met mijn motorfiets van Bouillon naar Jeruzalem reed, een tocht van 5.000 km in het spoor van de eerste kruisvaarders. Toen kwam ik voor het eerst in het Midden-Oosten. Daar heb ik geleerd hoe vertekend ons beeld van de situatie is, en dat is er niet op verbeterd. Sinds de terreuraanslagen van 11 september in de VS - wij waren toen aan het filmen in Turkije - is in het Westen elk genuanceerd denken over de islam weggevallen.'

'Ook in mijn debatprogramma's Nachtwacht en Frontlijn is heel vaak over de islam gediscussieerd. Ik moest vaststellen dat competente mensen als Etienne Vermeersch, Rik Coolsaet en Urbain Vermeulen vaak totaal tegenstrijdige dingen verklaren over de islam. Ik heb ooit een debat geleid over de toetreding van Turkije tot de Europese Unie. Bleek dat de grootste verdediger van de toetreding nog nooit een voet in Turkije had gezet.'

'Zo groeide de behoefte om erop uit te trekken en de wereld van de islam zelf te verkennen. Ik moest daarbij denken aan Vesalius. Iedereen verkocht wilde theorieën over hoe het menselijk lichaam er vanbinnen uitzag. Tot Vesalius besliste om een mens open te snijden. Ik had hetzelfde gevoel: laten we gewoon eens zelf gaan kijken en met allerlei soorten mensen praten, op zoek naar de achterkant van de moslimtong.'


2. De Koran

'De moslims leven onder de koepel van “koranische zekerheden,. Zoals mijn Turkse gids mij toevertrouwde: hier wordt niet van u verwacht dat u te veel nadenkt, want alles staat in de Koran. Tijdens mijn reis heb ik ontdekt dat twijfel in de wereld van de islam het zeldzaamste goed is.'

'Terwijl de basis van het moderne Westen is gelegd op het moment dat we aan alles begonnen te twijfelen: aan het bestaan van God, aan de evidentie dat de aarde plat is en dat de zon rond de aarde draait.'

'In het Westen weerklinkt de meeste twijfel juist in de woorden van de geestelijken. Kardinaal Danneels twijfelt veel meer dan de moraalfilosoof Etienne Vermeersch, die in acht punten kan bewijzen dat God niet bestaat. Ik ken geen enkele geestelijke die vandaag zoals Augustinus of Anselmus een logisch bewijs van het bestaan van God kan formuleren. Ik hoor alleen maar schuchtere stemmen over de aanwezigheid van God. Nochtans is een overtuigd katholiek toch iemand die eerst door een geloofscrisis is gegaan vooraleer hij dan toch voor God heeft gekozen.'

'Op het gevaar af te veralgemenen: in de moslimwereld ervaar je dat niet. De fundamenten liggen vast. Zelfs op de grote universiteiten. Je kunt je toch niet voorstellen dat de rector van de Katholieke Universiteit van Leuven zou verkondigen dat alle wetenschappelijke kennis in het evangelie staat. De vrijdenkers-atheïsten die ik onderweg ben tegengekomen, zijn op één hand te tellen.'

'Toch kunnen we heel veel van hen leren. De samenleving is er veel warmer, socialer en solidairder. Als je in Caïro op de hoek van de straat gaat staan, dan komt er binnen de vijf minuten iemand vragen of je thee wilt. Als je die aanneemt, vraagt hij je gegarandeerd mee naar huis om samen te eten. Probeer dat maar eens in Antwerpen zonder om te komen van honger en dorst.'

'Bovendien is het ook heel rustgevend om een boel vragen niet te hoeven stellen. Een absoluut geloof bespaart je veel existentiële ellende. Wij moeten, elk voor zich, van nul af de zin van het leven verzinnen, met depressies en zelfmoordpogingen tot gevolg. Dat probleem heb je in de islamwereld veel minder.'


3. Terrorisme

'Het is even slikken als de weduwe van een zelfmoordterrorist die in Jeruzalem 33 mensen de dood in joeg, hoort zeggen dat ze heel trots is op wat haar man heeft gedaan. Dat ze heel zeker weet dat haar man nu in het paradijs zit bij de mooiste maagden en dat ze hoopt dat haar zoon zal opgroeien met het karakter en de moed van zijn vader.'

'In Algiers zijn we erin geslaagd om Madani Mezrag te ontmoeten, de leider van het extremistische AIS (Armée Islamique du Salut). Hij is een van de belangrijkste figuren uit de Algerijnse burgeroorlog en publieke vijand nummer één. Al schuift hij de slachtpartijen nu wel heel gemakkelijk in de schoenen van zijn concurrenten van de Gewapende Islamitische Groep (GIA).'

'Van deze opperterrorist heb ik voor het eerst het geweldige argument gehoord waarom vrouwen absoluut een hoofddoek moeten dragen. Tot nu toe hoorde ik steevast verkondigen dat de hoofddoek de vrouw moet beschermen tegen de tomeloze lust van de mannen.'

'Mezrag gaat nog een stap verder en zegt dat hij het recht heeft om niet geprovoceerd te worden door uitdagende vrouwen. Ik heb hem nog gevraagd of het dan niet beter zou zijn om de mannen te verplichten een blinddoek te dragen. Er volgde alleen een grijnslach.'

'Het was een vreemde ervaring. De assistent van Mezrag had voor zijn Belgische gasten provisie ingeslagen. Voor de archetypische terrorist met Talibanbaard stond een tafel vol met koekjes, Cola en Fanta. Je wordt hartelijker ontvangen door een Algerijnse terrorist dan door een Parijse ober.'


4. Fundamentalisme

'Het fundamentalisme - in de betekenis van de terugkeer naar de wortels van de islam - is in opmars in de Arabische wereld. Of ik weet hoe dat komt? De revolutie in Iran is een keerpunt geweest. Plots zag de hele moslimwereld dat een islamitische republiek mogelijk was. Binnen de kortste keren kreeg je in de hele regio partijen die hetzelfde wilden realiseren in hun eigen land.'

'Ze strijden tegen het establishment, tegen dictatoriale en corrupte regimes die vooral zichzelf verrijken terwijl de bevolking almaar meer in het slop geraakt. Het is dus niet verwonderlijk dat er ondergrondse revolutionaire partijen ontstaan.'

'Elders in de wereld gaat revolutionair gedrag gepaard met vooruitstrevende zeden. Hoe “linkser, je bent, hoe meer je streeft naar gelijke rechten voor vrouwen en holebi's, voor abortus en tegen de doodstraf. Maar in de islamwereld wordt die revolutionaire energie gekanaliseerd naar een ethisch reveil. Men eist dat vrouwen gesluierd zijn, dat iedereen vijf keer per dag naar de moskee gaat en geen alcohol drinkt. De Egyptische Moslimbroeders laten er geen twijfel over bestaan: als ze aan de macht komen, dan voeren ze meteen de full sharia in.'

'Daarbij komt nog dat veel van die omstreden dictaturen ook nog eens door het Westen werden of worden gesteund. Waardoor de fundamentalisten zich ook tegen ons keren, want de vriend van mijn vijand is ook mijn vijand. Het hoofd van de Moslimbroeders zei mij dat in Egypte alles perfect was tot het Westen hen kwam koloniseren. De waarheid is dat Egypte tot de komst van de Fransen in de middeleeuwen was blijven steken.'


5. De rede

'Volgens de uitgever van het “groene boekje", van kolonel Khadaffi in Tripoli maakt het Westen de fout de transformatie van een maatschappij te willen forceren. Hij verwijst daarbij naar wat in Afghanistan en Iran gebeurd is. Dat is inderdaad de hete brij. Progressieve en welwillende westerlingen vinden dat de democratie moet worden gestimuleerd, ook in de landen waar extremisme bloeit. Maar de meest progressieve stemmen in de moslimlanden zeggen tegen het Westen: “Laat ons met rust, bemoei jullie niet met onze zaken,. Alleen al het feit dat je komt vertellen wat ze moeten doen, stoot hen af en doet hen de rangen sluiten.'

'Westerlingen overschatten de kracht van de rede en onderschatten de kracht van de verleiding. Als iemand die helemaal in boerka is gehuld, zegt dat zij zich volmaakt vrij en gelukkig voelt, dan kunnen wij daar tal van argumenten tegen inbrengen. Maar tegen een gevoel heb je geen verhaal. Ook de oorlog in Irak is een overschatting van de kracht van de rede, die ervan uitgaat dat als we de wreedaard Saddam Hoessein verdrijven en de democratie installeren, de Irakezen dat heel tof zullen vinden.'

'Het gevoel, de liefde en de verbondenheid gaan nu eenmaal veel dieper dan de rede. Als je een toptien zou maken van wat bij de mensen het snelst het ene oor in en het andere uit gaat, dan is het een steekhoudend argument. Daar ben ik heel pessimistisch in. Maar iets dat een mens emotioneel raakt, blijft wel bij.'


6. Vrijheid

'Ik heb ontdekt dat er verschillende manieren zijn om het begrip vrijheid in te vullen. Op veel gebieden ben je in de moslimlanden vrijer dan bij ons. Je steekt de straat over hoe en wanneer je dat wil; gsm'en in de auto, niemand die daarover maalt. Autocontrole bestaat er niet. Maar stuur geen lezersbrief naar de krant waarin je zegt dat Mohammed VI van Marokko de bal misslaat, dat het groene boekje van Khadaffi een hoop nonsens is en dat Atatürk misschien toch geen gelijk had. Ik kan mij niet inbeelden wat je in De Standaard zou moeten schrijven om 's anderendaags gearresteerd te worden. Als je in Marokko vertelt dat bij ons de koning via een fotomontage bloot op de cover van een weekblad staat, dan geloven ze hun oren niet.'

'Of bekeer je als moslim maar eens tot het christendom. Toen we in Egypte waren, verklaarde de minister van Binnenlandse Zaken in de krant dat moslims die christen worden de dood verdienen. Bisschop Marcos, leider van de koptische christenen, formuleerde het als volgt: “Als de katholieken zich beledigd voelen door De Da Vinci code omdat er gesuggereerd wordt dat Christus iets had met Maria Magdalena, dan krijg je boze brieven. Als er een cartoon verschijnt van Mohammed die als beledigend wordt ervaren in de islamitische wereld, dan vallen er doden en staan er ambassades in brand.

'Toch moet ook dat beeld bijgesteld worden. Uitgerekend in de schurkenstaat, Syrië, een land gelegen op de “as van het kwaad", ben ik een van de meest open en tolerante moslims tegengekomen. Volgens Mohammed al Habash, de voorzitter van het Center of Islamic Studies in Damascus, is de Koran “een, waarheid, maar niet de enige". Het heilige boek moet volgens hem dringend geherinterpreteerd worden, aangepast aan de nieuwe tijden. Tegelijk haalt hij fel uit naar de conservatieve moslims in België.'


7. Vrouwen

'Als wij het over de islam hebben, dan gaat het gesprek binnen de kortste keren over de onderdrukking van de vrouwen. Maar ik heb geen enkele vrouw ontmoet die vindt dat ze onderdrukt wordt door haar religie, laat staan dat moslimvrouwen vinden dat het hoog tijd wordt om te vechten voor de rechten van de vrouw. Zelfs niet in Saoedi-Arabië, waar de Koran de grondwet is. De overweldigende meerderheid voelt zich helemaal niet geroepen om de hoofddoek af te gooien.'

'In Caïro heb ik de 24-jarige Elham Fathi ontmoet, die via het internet - islam online - de mensen praktische informatie verstrekt die moet helpen om een goede moslim te zijn. Ze is intelligent, zelfbewust en knap en toch vindt ze het helemaal niet erg om de vierde vrouw van een vrome moslim te worden. Ze heeft daar argumenten voor, waarvan enkele nog opgaan ook.'

'Deze week las ik nog dat van alle Vlamingen de alleenstaande moeders het ongelukkigst zijn. Dat probleem is daar onbestaande. Ook al zou polygamie puur technisch gezien een geweldige oplossing zijn, dan nog kunnen wij daar met ons verstand niet bij. Als we het à la limite toch zouden introduceren, dan zouden we minstens zeggen dat vrouwen ook verschillende mannen mogen hebben. Maar dat is absoluut uitgesloten.'

'Merkwaardig genoeg heb ik uitgerekend in de islamitische republiek Iran het minst het gevoel gehad dat godsdienst en staat samenvallen. Daar heb ik de meeste mensen ontmoet die eigenlijk niet met godsdienst bezig zijn. Dat is ongetwijfeld de ironie van de geschiedenis.'


8. Onheilsprofeet

'Sommige dingen klinken misschien negatief. Maar ik wil zeker niet overkomen als een onheilsprofeet. Ik wil gewoon vertellen wat ik gezien heb. Toen ik terugkwam, vroegen de mensen me: “En?, Zo op de toon van: wie heeft het gedaan? Hoe zit het nu? Deze reis was een zoektocht naar antwoorden. Maar ze is veeleer een inventaris geworden van wat daar leeft en broeit, wat ons bindt en waar onze wegen scheiden. Ik heb geen politieke boodschap en geen politieke agenda. Maar wat je ook van plan bent, je bent er altijd bij gebaat te weten waarover je het hebt. Deze reis heeft in ieder geval een betere kennis opgeleverd van een wereld waarover we het alle dagen hebben.'

'Dat er in het Westen veel misverstanden bestaan over de islam, wist ik al voor ik vertrok. Maar ik heb onderweg ook geleerd dat er in de moslimlanden minstens evenveel misverstanden bestaan over het Westen. Ik heb veel mensen ontmoet die een westerse stad zien als een poel van verderf, vol drugverslaafden en hoeren en weeshuizen vol onwettige kinderen. Een Egyptische zakenman schreeuwde mij in het gezicht dat in Parijs “all the people are fucking on the street". Het is mijn vurigste wens dat een moslimreporter op zijn beurt eens een ontdekkingsreis maakt door het Westen. Wie weet kunnen we er nog een uitwisselingsprogramma van maken?'


DS, 22-09-2007 (Leo Bonte)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB