Christendom is niet voor dummies

Paulus als filosoof
door Lodewijk Dros

Legde de ’apostel der heidenen’ Paulus het fundament voor de verdomming van het christendom? Welnee, stelt Geurt Henk van Kooten in de lezing waarmee hij gisteren hoogleraar Nieuwe Testament werd. Paulus is juist een scherp filosoof.

In zijn brief aan de gelovigen in Korinthe schrijft Paulus dat zijn boodschap ’voor heidenen een dwaasheid’ is. Dat heeft het imago van het christendom grondig bepaald. Die heidenen waren de Grieken, filosofen die wijsheid zochten. Paulus’ missie stond juist haaks op de Griekse cultuur. Zo kon het christelijk geloof worden tot een stroming die een tikje achterlijk was en vooral in de onderste sociale lagen aansloeg.

Ziedaar het clichébeeld van het christendom. De nieuwe Groningse hoogleraar Nieuwe Testament en Vroeg Christendom Geurt Henk van Kooten kan zich erover opwinden.

In zijn proefschrift (later verschenen als ’Paulus en de kosmos. Het vroege christendom te midden van de Romeinse filosofieën’, 2002) plaatste Van Kooten Paulus al tussen andere denkers. Denkers, ja, want Van Kooten ziet in Paulus een intellectuele, religieus-wijsgerige kei.

Het denken van Paulus over de tastbare natuur, de kosmos, had veel trekken van de Griekse kosmologie. Onder theologen heeft ’Grieks denken’ vaak een kwade reuk, want dat zou van minder waarde zijn dan het Joodse denken. Van Kooten stelt dat de hellenisering niet alleen al veel vroeger tot Israël is doorgedrongen dan lang is gedacht, maar ook positief te waarderen valt.

Gisteren sprak Van Kooten (1969) in Groningen zijn oratie uit. Dat dommige imago van het christendom is ongeveer zo oud als de godsdienst zelf, signaleert Van Kooten, de Griekse filosoof Celsus (tweede eeuw) citerend. „Laat niemand die een opleiding heeft genoten, laat geen wijze, laat niemand met enig begrip zich bij ons voegen. Want deze kwaliteiten worden door ons als kwaad beschouwd.” Dat christelijk geloof, sneerde Celsus, was bestemd voor domme mensen ’laag en dwaas’, voor ’slaven, vrouwen en kleine kinderen’.

Het waren niet alleen tegenstanders van het christendom, maar ook verdedigers en bewonderaars, die het beeld van onwetenschappelijkheid en ’onderkant van de maatschappij’ koesterden. Marxisten ontwaarden in het christendom een kracht voor de klassenstrijd, onder orthodox-protestantse christenen is er, zoals een dominee eens geërgerd noteerde in zijn memoires, ’een soort heiligenverering van de eenvoudige gelovige’ – die edele wilde des geloofs.

Voor zulke eenvoudigen en arbeiders is de tekst van Benedictus XVI, uitgesproken in Regensburg, abracadabra. De paus betoogt dat er tussen het bijbelse denken en de Griekse filosofie een fundamentele overeenkomst is: logos, de rede. Van Kooten refereert eraan, om meteen terug te komen op die dwaasheid van Paulus. Die maakt toch korte metten met het menselijk verstand?

Daarmee komt Van Kooten aan de kern van zijn betoog. Want tegen wie verzet Paulus zich eigenlijk met zijn beroep op ’dwaasheid’? Niet tegen de Griekse filosofen, zegt Van Kooten, maar tegen de sofisten. Paulus positioneert zich niet tegenover de Griekse cultuur, maar staat er middenin, door partij te kiezen in een toen bestaand debat. Paulus (voor zijn bekering: Saulus) zal daar aardig van op de hoogte geweest zijn, al was het maar omdat hij afkomstig is uit Tarsus, waar scholen van filosofie en retorica waren.

De sofisten van die dagen maakten zich breed in het publieke domein, zoals dat tegenwoordig heet – niet alleen in woonhuizen, maar ook in tempels, bibliotheken, amfitheaters, en dat allemaal nogal luidruchtig. En met een onontkoombare invloed, ook op de geloofsgemeenschap die Paulus nota bene zelf in Corinthe had gesticht. Daar heerst, typisch sofistisch, competitie en rivaliteit. Men bekritiseert Paulus die wel goeie brieven schreef, maar wiens optreden en lichamelijk voorkomen zwak waren. Paulus liet zich niet inhuren door invloedrijke personen, zoals de sofisten deden, maar verdiende zijn boterham als tentenmaker.

Improvisatievermogen, overtuigingskracht, en voor goed geld je waar verhandelen, dát telde voor de sofist, reputatie, publieke opinie.

Zelf was Paulus in zijn manier van argumenteren trouwens ook niet wars van retorisch sofisme, stelt Van Kooten, al gaat de nieuwe hoogleraar niet zover als de Amsterdamse nieuwtestamenticus Johan Vos die Paulus als sofist bestempelt.

Van Kooten meent dat dat tekortdoet aan het filosofische gehalte van Paulus’ brieven. Volgens Van Kooten schildert Paulus Christus naar analogie van Heracles – een figuur met morele implicaties, waar sofisten niets van moesten hebben.

Paulus keert zich tegen de sofisten, net als de filosofen van zijn dagen, net als Plato vóór hem en net als moderne critici van de politieke mannetjesmakerij ná hem.

Van Kooten rehabiliteert niet alleen Paulus, maar ook de gelovigen. Dat waren in de vroege kerk niet alleen ’slaven, vrouwen en kleine kinderen’, maar ook bekeerde heidense intellectuelen. De aantrekkingskracht van het christendom bestond, zei Van Kooten enige jaren geleden in een vraaggesprek, in ’de filosofische kracht ervan’. Die ontwaart Van Kooten nog wel enigszins in het katholicisme, „protestantse kerken hebben die helaas uit het oog verloren”.

Gelovigen zouden zich, net als toen, weer in het publieke debat moeten storten, meent Van Kooten. Met Paulus in de hand, die de dominante cultuur van ’obsessie met beeldvorming en publieke opinie’ bekritiseerde en er een alternatief voor bood: van ’integriteit en waarheid’.

Geurt Henk van Kooten: Het evangelie: ’Dwaasheid voor de Grieken’? Christus en Herakles in de antieke opiniepeilingen. ISBN 903672824X.

bron: www.trouw.nl

__________________
"Helden en getal zijn woorden die niet paren, leeuwen lopen in geen benden, veel kan zo weinig zijn. Macht van getal is zo vaak waan van macht. Wie zijn getal niet kent, kent zijn moed en één kan dan een leger zijn".- Cyriel Verschaeve -