Waarom ben ik nu opeens een afschuwelijk rechts mens?


Mia Doornaert, veertig jaar buitenlandjournaliste en columniste van De Standaard, presenteert haar eerste boek: De frivole vertwijfeling. Niet zomaar een bundeling van haar columns, maar grondig uitgeschreven essays over de thema's die haar na aan het hart liggen: Europa, vrije meningsuiting, journalistiek, islam. Collega-columnist Tom Naegels sprak met haar.


Mia Doornaert en ik, we go back - niet zo'n héle lange tijd, maar toch al enkele jaren. Onze eerste ontmoeting verliep nogal tumultueus. Ik had haar in een stuk voor deze krant in het rijtje gezet van mensen die zo fel en systematisch kritiek gaven op de islam, dat ze het gedroomde alibi leverden voor de oude racisten om hun xenofobie in een aanvaardbaar jasje te steken. Doornaert reageerde in een column furieus: dat ik een Louis Major was, een Paul Goossens, zo'n linkse man die vond dat wijven niet al te veel complimenten moesten hebben, en die het o-zo-progressief vond om de wreedste dictaturen goed te praten - die van Pol Pot op kop, als ik toen al geboren was geweest. Het kan dat het ietwat anders geformuleerd was, ik heb het niet meer opgezocht, maar daar kwam het ruwweg op neer.

Soit, na wat e-mails en een goed gesprek bleek - zo gaat dat bij die gezellige familie die De Standaard is - dat zelfs de felste tegenstanders de soep nooit zo heet eten als ze ze zelf opgediend hebben, en dat je over Pol Pot veel kunt zeggen, maar dictators die een pseudoniem kiezen dat doet denken aan een reizende foorkramer uit Nero: die deugen niet. Om maar te zeggen: mijn waardering voor Mia is groot. Als er iemand kritiek heeft op Mia, dan krijgt hij met mij te maken.

Maar toch, de frivole vertwijfeling?


Dat zijn de twee laatste begrippen waarmee ik u spontaan associeer. Uit uw teksten komt u juist heel rechtlijnig en streng naar voren. Ik heb pas nog drie boeken gelezen over de islam, allemaal vanuit een linkse invalshoek, waarin u telkens opgevoerd wordt als een verbeten, haast onverzoenlijke tegenstander.

'Ik heb ook gemerkt dat ik naar buitenuit een streng imago kan hebben. Onlangs was ik te gast in het boekenprogramma van Friedl' Lesage. De interviewer zei toen tegen me dat hij het “eerst moeilijk had gevonden om mij sympathiek te vinden,. Aan het eind van het gesprek stelde hij vast dat ik “toch wel een vrolijk meisje was,. Blijkbaar had hij een totaal ander beeld van mij.'

'Natuurlijk, als ik stukken schrijf voor de krant, dan probeer ik klaar en duidelijk te redeneren en aan te tonen op basis van welke argumenten ik tot welke conclusies kom. Ik heb een analytisch brein. En zeker als je columns schrijft, mag dat weleens met de voeten vooruit zijn. Ik hou niet van columns die gaan over “ik lag onder een boom en ik hoorde de bijtjes zoemen,.'

'Maar ik heb van kindsbeen af een zachte wanhoop gevoeld over de tijdelijkheid van alles. Ook het zoete leven moet onvermijdelijk eindigen. Een bevriende Franse ambassadeur heeft me daarom eens gezegd: als jij bij de scouts was geweest, dan was jouw bijnaam niet “snelle haas,, of “listige reiger, geweest, maar désespoir frivole. Dat trof mij. Hij kende mij heel goed. Precies vanuit dat besef van eindigheid sta ik zeer frivool in het leven. Ik heb nooit geïnvesteerd in bakstenen: waarom sparen voor solide bezittingen als je toch alles moet achterlaten? Mijn man en ik gingen dus vaak uit eten, we reisden naar kunststeden, we spraken vaak af met vrienden. Ik heb uitpuilende kleerkasten - meervoud. Mensen zeggen mij: “Mia, 500 euro voor een paar schoenen, hoe is het mogelijk?, Ik leef voor de intensiteit van het moment. De dag van morgen zal wel voor zichzelf zorgen. Dat is een belangrijk aspect van mijn persoonlijkheid, maar dat straal je niet noodzakelijk uit in krantenstukken.'


Die melancholische vertwijfeling voel je het sterkst in het essay over Europa.

'Ik ben hartstochtelijk Europees. Dat is mij van kindsbeen bijgebracht. Wij trokken met een tent of caravan door Duitsland, Frankrijk, Spanje, Italië, Oostenrijk... Mijn moeder was heel muzikaal en poëtisch, ik ben opgegroeid met liederen van Schubert en Schumann op teksten van Goethe en Hofmannsthal. Ik vind het dan ook fantastisch dat de EU zich nu uitstrekt over het hele continent, en dat die arme Polen en Tsjechen, die lang onder een juk hebben geleefd, nu weer deel uitmaken van het Europese huis. Maar erg daadkrachtig ben je zo niet, natuurlijk. Met zevenentwintig tot eensgezindheid komen is moeilijker dan met twaalf of tien - eigenlijk is het bijna onmogelijk. Dat merk ik ook in het buitenland: men ziet Europa als een vredig, welvarend deel van de wereld, maar men verwacht er geen leiding meer van. Een Indiase ambassadeur zei me: Europa kijkt negentig procent van de tijd naar zijn eigen navel, en maar tien procent van de tijd naar de rest van de wereld.Ik vrees dat we een gulden nazomer beleven, een periode van decadentie. We plukken de vruchten van het verleden, we genieten van onze sociale systemen, van schoonheid... Maar we spelen geen voortrekkersrol meer. Anderen steken ons voorbij.'


Waarom bent u zo pessimistisch over een 'Verenigde Staten van Europa'?

'Omdat het een illusie is. Ik denk dat de eerste zin van het essay het al zegt: de Verenigde Staten hebben één vreselijke oorlog gevoerd om verenigd te blijven, de Europeanen hebben eeuwenlang onder elkaar gevochten om verscheiden te blijven. Zowel de grote als de kleine landen willen zichzelf blijven. De Zweden en de Denen hebben niet minder nationaal gevoel dan de Fransen of de Engelsen. De EU is voor de overgrote meerderheid van de Europeanen een zakelijke overeenkomst. Er is geen gedeelde emotionaliteit. Niemand van ons kan kranten lezen die pan-Europees zijn. Er is ook geen taal om dat in te doen. Wie de illusie wekt dat het er toch van zal komen, doet dus aan volksverlakkerij.'


Dat zijn voornamelijk Belgen.

'Omdat die denken dat Europa onze interne tegenstellingen zal oplossen. Maar ook dat is bedrog. Geen enkel van de andere EU-landen wil opgaan in een supranationaal geheel, stop dus met te doen alsof het Belgische niveau over twintig jaar overbodig geworden zal zijn. De Belgen zullen hun problemen zelf moeten oplossen. En aangezien de meerderheid van de Belgen wil dat dit land blijft bestaan, zijn we verplicht om ernstig na te denken over hoe we met het federale niveau zullen omgaan: wat moet er federaal blijven, wat moet er opnieuw federaal wòrden? Bovendien: als België ophoudt te bestaan, is dat het levende bewijs dat Europa nooit een werkzame eenheid kan zijn. Als ik geen transfers aanvaard naar Wallonië, waarom zou ik dan transfers accepteren naar de Peloponnesos of Letland?'


Zoals in uw columns gaat het ook in dit boek vaak over de islam. In het eerste essay maakt u een vergelijking tussen de zaak-Rushdie uit 1989, toen er een breed front bestond dat Salman Rushdie steunde tegen de fatwa van Khomeini, en de zaak van de Mohammedcartoons, toen dat front helemaal uit mekaar gevallen was. 'De ayatollah heeft gewonnen', schrijft u. Europa is gezwicht voor de intimidaties en het geweld. 'Niemand zou vandaag nog een nieuwe Duivelsverzen durven te schrijven of publiceren.'

'Ik denk dat ik daar genoeg voorbeelden van geef. Tentoonstellingen die gecensureerd worden, nog voor er protest weerklonken heeft, omdat in een kunstwerk een koran verwerkt zit. Kerken die in brand worden gestoken als een zinnetje uit een academische lezing van de paus bewust verkeerd begrepen wordt. Banken die een spaarvarkentje uit hun logo halen omdat het beledigend is voor moslims. Vroeger zou dat op algemeen protest onthaald zijn. Gaat het over christenen of joden, dan wordt het nog steeds op protest onthaald. Maar als het over de islam gaat, dan zie je vooral onzekerheid en angst: het geweld wordt geminimaliseerd, je hoort dat je respect moet hebben voor religieuze gevoeligheden. Dat hoor je dan van mensen qui bouffent du curé tous les jours! Dan zeg ik: oké, maar dan eis ik respect voor àlle religies, voor àlle gelovigen, niet alleen voor degenen die dreigen met geweld.'

'Ik ben zeer gehecht aan een brief die me geschreven werd door Jaime Moreno Laval, een Chileense journalist die gekant was tegen het regime van Pinochet. Hij schrijft dat ik in 1988 mee heb geholpen om die dictatuur omver te werpen. Ik was in die periode voorzitster van de Internationale Federatie van Journalisten, en ik had een congres over vrije meningsuiting helpen organiseren in Santiago. Dat vond plaats tijdens de campagne voor een referendum waarin de Chilenen konden kiezen of ze een nieuwe ambtstermijn wilden voor Pinochet. Ons congres, schrijft Laval, heeft de Chilenen moed gegeven om nee te stemmen. Daar ben ik bijzonder trots op. Ik zie geen verschil tussen mijn strijd voor vrije meningsuiting toen, en degene die ik nu voer. Toen was dat een progressieve strijd. Waarom ben ik dan nu opeens een afschuwelijk rechts mens geworden? Elke constructie van de menselijke geest, elk geloof en elke ideologie kan worden bekritiseerd, bevraagd en bespot. Satire en spot maken toch deel uit van onze traditie?'


Mijn inschatting is dat het een combinatie is van beide. Angst voor geweld speelt zeker mee, maar daarnaast bestaat bij veel intellectuelen een oprechte tegenzin om mee te draaien in een opbod van anti-islamitische propaganda. Wat dat betreft heeft de ayatollah maar half gewonnen. Elke moslim kan je vertellen dat het steeds moeilijker wordt om je publiek als gelovige te outen: de beledigingen worden harder, mensen gaan er sneller van uit dat je iets onfris van zin bent. Het internet bulkt van de moslimhaat, in elk Europees land zijn er sterke anti-islamitische partijen, haast elke week verschijnt er wel een boek dat waarschuwt voor de islamisering van Europa. Net nog werd er op een basisschooltje een project stilgelegd over Marokko, omdat een aantal Vlaamse ouders niet wilden dat hun kind een bezoek bracht aan een moskee. Zoals u schrijft in uw boek: 'Kritiek op Israël is geen antisemitisme. En kritiek op een Jood is evenmin Jodenhaat. Maar als je stelselmatig alleen maar Joden aanvalt en bekritiseert, is er wel degelijk sprake van Jodenhaat.' Dat gaat toch ook op voor moslims?

'Ik denk dat je daar een paar keer te kort door de bocht gaat. Ten eerste: het is niet omdat verkeerde mensen hetzelfde zeggen als jij, dat het verkeerd is om dat te zeggen. Het is niet omdat het Vlaams Belang op een agressieve en xenofobe manier opkomt voor Vlaamse belangen, dat ik zelf niet als Nederlandstalige Brusselaar kan opkomen voor de rechten van Nederlandstaligen in deze stad. Je hebt natuurlijk mensen die kritiek op de islam gebruiken om te stigmatiseren. Maar dat heb je met elke houding die je aanneemt. Je hebt altijd mensen in je “kamp, die je daar liever niet hebt. Ik kan alleen zeggen dat ik veel moslims ken in mijn wijk en geen enkel probleem heb met hun geloof. Maar ik verzet me wel tegen degenen die, uit naam van dat geloof, anderen intimideren en hun vrijheid inperken.'

'Ten tweede: het is niet waar dat de islam stelselmatig wordt aangevallen. Er is een enorme zelfcensuur, en dat weet ik omdat ik zo lang op een redactie gewerkt heb. Bepaalde berichten, bijvoorbeeld over de steniging van meisjes, publiceert men liever niet, omdat men geen te negatief beeld van de islam wil geven. Ik stel nog altijd een veel stelselmatiger antiklerikalisme vast. Het beledigen van het katholieke geloof gebeurt zo routinematig... Maar misschien valt dat minder op, omdat katholieken er niet zo vaak over klagen?'

'Ten derde: ik zeg, samen met Elie Barnavi: “Ce que les démocrates ne feront pas pour intégrer les immigrés, les fascistes le feront pour les expulser., Laat het duidelijk zijn: ik ben voor immigratie, en ik vind het totaal onaanvaardbaar om mensen te discrimineren vanwege hun sekse, huidskleur of wat dan ook. Maar uit een vals soort tolerantie is men veel te lang vergeten de nadruk te leggen op een aantal waarden. Waardoor men de kans biedt aan fascisten om te beweren dat migranten die waarden nooit zullen bezitten en ze er dus, wegens niet-integreerbaar, weer moeten worden uitgezet.'


Dus als Sami Zemni, een seculiere, linkse, half-Tunesische professor aan de Universiteit Gent, vertelt dat hij de laatste jaren steeds vaker moet lezen dat hij een radicale moslim is die zoals alle moslims dit continent wil onderwerpen - dan is dat geen islamofobie?

'Maar iedereen maakt dat mee! Zal ik je tonen welke verschrikkelijke dingen mijn Joodse vrienden in hun mailbox krijgen? Ik kan er ook van meespreken: toen ik gevraagd werd om naar dit kabinet te komen, is er op het forum van De Standaard een uitbarsting van haat geweest. Ik heb al mogen lezen dat ik geen echte vrouw ben, omdat ik nadenk. Het is een bedenkelijke evolutie, maar iedereen wordt beledigd. Het zijn zeker niet alleen moslims die dat meemaken.'


U bent zeer gebrand op de generatie van mei '68. U schrijft veel culturele misstanden - van criminaliteit over integratieproblemen tot Verkavelingsvlaams - toe aan de ideeën die toen opgeld maakten. Wat is dat toch met ex-68'ers die zich afkeren van hun eigen generatie?

'Op zich heb ik het een hele leuke tijd gevonden. Als er al een troost bestaat voor oud worden, dan is het wel dat het een heerlijke periode was om jong in te zijn. Het was een vrolijke uitbarsting van vrijheid-blijheid. Maar op een bepaald moment moet je opgroeien. Daniel Cohn-Bendit is opgegroeid, anderen niet. Een aantal onder hen zijn zwaar doorgeschoten en hebben zich ernstig vergist: over drugs, over criminaliteit, over het communisme, over de islam. Dat heeft gevolgen gehad voor hoe we met die thema's omgaan. Maar ze hebben nooit toegegeven dat ze verkeerd zaten, en ze blijven mensen om de oren slaan met hun intentieprocessen. Daar heb ik het zeer moeilijk mee.'


Wat ik daar gek aan vind, is de grote invloed die vandaag aan die generatie wordt toegedicht. Ik ben geboren in 1945, in een links-vrijzinnige familie. Als het waar is dat mei '68 de hele samenleving overhoop heeft gegooid, dan zou ik in een extreem links-libertaire omgeving opgegroeid moeten zijn. Ik heb daar weinig van gemerkt. De regeringen in de jaren zeventig, tachtig en negentig waren altijd christendemocratisch, de banken kapitalistisch, de terroristen zaten bij de CCC, maar ook bij de Bende van Nijvel. Er waren mensen die het communisme goedpraatten, er waren er ook die Mobutu goedpraatten. Groen! is altijd een kleine partij gebleven, het Blok daarentegen schoot de hemel in. Natuurlijk waren er een aantal linkse commentatoren bij De Morgen of Humo, en sommigen hadden invloed - maar er waren er ook die rechtser waren, bij Knack of De Standaard.

'Ik heb toch wel veranderingen gezien. Stelen is daar een goed voorbeeld van. Op mijn school, een katholieke school in Kortrijk, maar ook in het Brusselse atheneum waar mijn man school liep, werd niet gestolen, en als het ooit gebeurde, stond de school op stelten. Niemand was onbeleefd tegen de directeur, dat was ondenkbaar. Amper tien jaar later hadden mijn kleine neefjes geleerd om hun spullen goed bij zich te houden. Daar heeft lang een grote tolerantie voor bestaan, een onwil om op te treden. Als je zei dat vandalisme vooral de wijken van de armsten onleefbaar maakte, dan werd je uitgescholden voor reactionair.'

'Nog steeds kan er in mijn wijk geen gevel herschilderd worden of er staat de volgende dag een tag op. Het is pas recent dat socialistische ministers opnieuw durven te zeggen dat veiligheid de vrijheid van de zwaksten is. Dat is geen gunstige ontwikkeling geweest. Een democratie kan pas werken als iedereen de regels respecteert.'


DS, 28-11-2009 (Tom Naegels)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB