Kan de astronautenblik onze planeet redden?


Wie de aardbol ooit in een oogopslag heeft mogen aanschouwen, twijfelt niet aan de ernst van de klimaatcrisis, zeggen astronauten. Maar wat kunnen we aanvangen met hun blik en perspectief?


In zijn nieuwste boek Het klimaat zijn wij wil de Amerikaanse succesauteur Jonathan Safran Foer de *lezer overtuigen van de urgentie van de klimaatopwarming. Dat doet hij niet door met het opgeheven vingertje te zwaaien, wel door bloednuchter een reeks straffe feiten op te sommen. Bij de lezer komt dat aan. Maar de vraag is of er ook een mindshift volgt. Want gaat échte overtuiging – behalve langs het hoofd – niet ook langs het hart?

Bezorgdheid en medeleven zijn gevoelens die meestal opwellen als we kwetsbaarheid bij anderen ervaren. Vaak is die ander een mens of een dier. Maar de bemanning van de Apollo 17 ervoer een vergelijkbaar gevoel toen ze tijdens hun maanvlucht in 1972 achterom keek: door het venstertje van de capsule toonde de aarde zich niet alleen in volle glorie, de astronauten waren ook getuige van haar naakte kwetsbaarheid. Ze maakten er een foto van: Blue marble (‘blauwe knikker’) werd een van de iconische beelden van de vorige eeuw. ‘Dit is *onze thuis’, vertelt het onzicht*bare onderschrift. Het is het soort beeld dat de adem doet stokken. Of toch voor heel even.


Claustrofobisch gevoel

Niet zo bij astronauten die de blauwe knikker met eigen ogen hebben mogen aanschouwen. Bij hen is de mix van ontzag, ontroering en bezorgdheid wél blijven hangen. ‘In de ruimte zie je pas hoe broos en kwetsbaar de aarde is’, zei Frank De Winne na zijn tweede ruimtereis (in 2009) in Het Nieuwsblad. De Nederlandse astronaut André Kuipers besefte daarboven dat ‘we onze planeet uitputten’, liet hij optekenen in NRC Handelsblad. Kuipers noemde het uitzicht op onze planeet weliswaar ‘overweldigend’, maar sprak ook van een claustrofobisch gevoel. Dat was geen gevolg van de beperkte bewegingsvrijheid in ruimtestation ISS, wel van de ‘grootschalige boskap, luchtvervuiling, erosie en de ontelbare lichtjes van vissersschepen op de oceanen’. Zelfs Joeri Gagarin, de eerste mens in de ruimte, riep in 1961 – in volle Koude Oorlog – op om de aarde te beschermen, in plaats van ze te vernietigen.

De Amerikaanse ‘ruimtefilosoof’ Frank White schreef in 1998 een boek over dit ‘overview effect’, de term die hij in de jaren 80 al bedacht voor de mindshift die *astronauten in de ruimte door*maken als ze naar de aarde staren. White definieerde het effect aan de hand van drie ‘symptomen’: een grotere waardering (na terugkomst) van de schoonheid van de aarde, een diep verbondenheid met alles wat leeft, en een overweldigend emotioneel gevoel tijdens de ruimtereis.

In een documentaire uit 2012, getiteld Overview, zien we Nasa-astronaut Ronald Garan vol ontzag vertellen hoe hij donderwolken zag oplichten door de bliksem, maar ook hoezeer hij geschrokken was van het dunne laagje dat de atmosfeer bleek te zijn – nochtans moet die ons beschermen tegen de gevaren uit de ruimte. Astronauten hoeven, kortom, niet meer overtuigd te worden van de kwetsbaarheid van de aarde. Maar wat schieten klimaatactivisten daarmee op, wetende dat niet meer dan 550 mensen ooit het luchtledige hebben bezocht?


Uit vliegtuigraam kijken

Luisteren of kijken naar de ervaringen van astronauten volstaat in ieder geval niet om ook met het overview effect besmet te raken. Integendeel, je moet het zélf beleven. Helaas is het aantal plaatsen in ruimtecapsules beperkt, en toekomstige commerciële vluchten zijn enkel voorbehouden voor vermogende particulieren.

Aan de beleving kan ook geen ruimtefoto, Imax-filmdocumentaire of webapplicatie tippen – heeft er iemand eigenlijk nog iets van Google Earth gehoord? ‘Onze blik op de wereld is sterk verbonden met de fysieke plek vanwaar we ze zien’, zei Frank White twee jaar geleden tegen NRC Handelsblad. We moeten er dus voor uit onze luie zetel komen, of vanachter onze computer. Door het vliegtuigraampje naar het voorbij*glijdende landschap kijken, komt voor gewone stervelingen nog het dichtst in de buurt van het effect, meent White.

Maar kunnen we het overview effect niet gewoon nabootsten, eventueel met een snuifje virtual reality? Dat is het plan van de Amerikaanse start-up SpaceVR. Aanvankelijk wilde het bedrijf een ultra-hd-camera naar het ISS schieten om vanaf daar 360 graden-beelden te maken, en om daarrond een streamingdienst te bouwen. ‘Een Netflix die je naar de ruimte brengt’, adverteerde SpaceVR.


‘Terranauten’

Intussen zijn de plannen van de start-up gewijzigd: het wil nu ‘de allereerste VR-satellietcamera’ in een lage baan om de aarde brengen. Volgens Frank White wil SpaceVR van haar klanten ‘terranauten’ maken: mensen die met de blik van een astronaut naar de aarde hebben gekeken, zonder dat ze daarvoor de dampkring hebben moeten verlaten.

Toch zal het hoogstens een geslaagde simulatie blijven, denkt psycholoog David Yaden van de universiteit van Pennsylvania, die gespecialiseerd is in ‘zelfover*stijgende ervaringen’. ‘Ons dagelijkse leven staat mijlenver ver*wijderd van de perceptie van een eindige wereld met gelimiteerde grondstoffen’, zei hij drie jaar geleden al tegen Vice. ‘Daar kan zelfs de meest immersieve technologie niets aan veranderen.’ Yaden verbindt het overview effect – en de ervaring die eraan voorafgaat – in de eerste plaats aan het specifieke astronautenbestaan. ‘De meesten werken hun hele volwassen leven naar die ene ruimtereis toe. Dan betekent het wel wat als je door het venstertje naar de aarde kunt kijken.’


DS, 18-10-2019 (Senne Starckx)