‘De bevolking heeft geen zaken met wie de bron van een besmetting is’


De pandemie heerst wereldwijd, maar als ze in lokale haarden opflakkert, haasten we ons om iemand op de brandstapel te gooien. De skiester uit Edegem, bijvoorbeeld. ‘Nee, dit werkt niet sensibiliserend.’


Edegem heeft een bewogen week achter de rug. ‘Duizenden in quarantaine door de nalatigheid van enkelen’, zei de burgemeester toen twee scholen even moesten sluiten. Toen slechts drie extra leerlingen besmet bleken, haalde iedereen opgelucht adem.

De situatie trof Annelies Van Rie, professor epidemiologie van infectieziekten aan de Universiteit Antwerpen. Door haar onderzoek naar tuberculose en haar ervaring met brononderzoek kijkt ze kritisch naar de communicatie en naar de heksenjacht op ‘de bron’ van de voorbije week.
De skiester kreeg het hard te verduren. Ze is niet de eerste: de sint uit Mol kreeg zelfs doodsbedreigingen nadat verschillende bewoners van het wzc overleden waren.

‘Ook bij pandemieën in andere landen heb ik gezien hoe er zondebokken gezocht en gevonden worden. We oordelen en veroordelen graag want we willen het liefst onze frustratie en kwaadheid op anderen afschuiven. Dus gooien we snel onze empathie overboord: “Het is ongetwijfeld een rijke vrouw die vindt dat ze beter is en dus meer mag dan wij”. Maar mijn ervaring is dat deze “zondebokken” meestal niet uit kwade wil handelen. Dat geldt misschien ook voor de dame uit Edegem. Ze is gescheiden, las ik. Misschien heeft ze een zware periode achter de rug, zat ze mentaal diep en heeft een vriendin haar na lang aandringen overtuigd om er even tussenuit te gaan? Ik zeg niet dat het zo is, maar ik heb het gedrag van patiënten zelf al zó vaak verkeerd ingeschat, dat ik geloof dat ook zij een verhaal heeft waarvoor velen begrip kunnen opbrengen. De meeste mensen deugen.’


Waarom is het verhaal dan zo onsympathiek?

‘Omdat er zeer beschuldigend over deze vrouw is gecommuniceerd, zowel door sommige media als door lokale besturen. De burgemeester had nochtans kunnen reageren zoals professor Herman Goossens, die consequent antwoordde: “Ik ga hier niets over zeggen”. Dát is de juiste aanpak. Het is de rol van gezaghebbenden om mogelijk menselijk leed te beperken. Dat is onvoldoende gebeurd.’


De burgemeester van Edegem suste nadien dat ‘de skiester een gebroken vrouw is’.

‘Ja, maar ondertussen is ze dus wel gebroken. De impact hiervan zal jaren blijven duren. Ik hoop dat ze psychologisch begeleid wordt want het menselijke leed achter deze storm valt, naar mijn mening, niet te verantwoorden.’


Ook niet ‘in naam van de volksgezondheid’, als sensibiliserend voorbeeld?

‘Nee. Als mensen hun vertrouwen in het brononderzoek verliezen omdat ze vrezen ooit zelf zondebok te worden, dan is dat een zeer kwalijke vorm van sensibilisering. Genoomanalyse, waarbij we iemands genetische code in kaart brengen, geeft wetenschappers nu eenmaal veel informatie, soms meer dan we willen prijsgeven. De analyse kan bijvoorbeeld mensen aan elkaar linken, ook als ze hun band liever niet openbaar maken. Of ze kan bewijzen dat iemand op reis is geweest terwijl dat afgeraden was. Dit alles levert belangrijke informatie op voor wetenschappers. Maar na Edegem kun je je afvragen waarom ook de Belgische *bevolking die info krijgt.’


Wie mag volgens u het hele verhaal kennen?

‘De mensen die de informatie gebruiken om de epidemie beter te bestrijden en die betrokken genoeg zijn om mee over de integriteit van de patiënt te waken. De publieke opinie, die de informatie louter gebruikt om te beslissen of iemand “slachtoffer” dan wel “dader” is, heeft daar eigenlijk geen zaken mee. Een mooie illustratie is de uitbraak in Houthulst: de bron zou iemand zijn die zich netjes aan alle maatregelen heeft gehouden. Toch zijn er een paar honderd besmettingen en meerdere overlijdens te betreuren. De bron blijft slachtoffer. In Edegem heeft de vrouw in principe ook geen regels geschonden – het was immers niet verboden om op reis te gaan en bij terugkeer heeft ze zich laten testen, iets wat een groot deel van de terugkeerders nog altijd niet doet. Toch is ze dader, “want ze is gaan skiën”.’


Hoe groot is de rol van het toeval hier?

‘Groot. De storm had evengoed niet kunnen plaatsvinden. Maar de context was licht ontvlambaar: het beleid worstelt met terugkeerders, er is bezorgdheid over de intrede van de Britse variant en de impact daarvan op kinderen en scholen.’


Hebben de mensen die in quarantaine moesten het recht om kwaad te zijn?

‘Het ongemak is reëel en ik begrijp de emotie, maar er zijn grenzen. Zoals: welk leed wil je precies tegenover de verzamelde woede stellen? En zou je in zo’n situatie even streng zijn voor jezelf? Durf jij je hand in het vuur te steken dat het jou nooit zou overkomen? Kun jij zeggen dat je nog geen enkele coronamaatregel overtreden hebt?’


Wat is de beste volgende stap? Publieke excuses of gras erover?

‘Als de vrouw haar verhaal wil vertellen, kan dat waardevol zijn, zolang ze dat in een niet-beschuldigende context mag doen. Mijn hoop is dat er meer begrip ontstaat, zelfs als er fouten gemaakt zijn, en dat haar getuigenis helpt om te streven naar een empathische samenleving. Want met de vinger wijzen heeft zelden goede gevolgen.’


Vanwaar eigenlijk uw interesse in dit onderwerp?

‘Ik werk rond medicijnresistente tuberculose en ik merkte hoe patiënten weggezet werden als “mensen die hun medicijnen niet goed nemen”. In werkelijkheid raken mensen doorgaans besmet met een resistente variant. Maar de druppel voor mij was een tbc-patiënte in Zuid-Afrika: ze zou opgehaald worden door een ambulance om *behandeld te worden in het ziekenhuis, maar daagde niet op. Dat zorgde voor veel verontwaardiging. Later bleek dat ze om 6.30 uur ’s ochtends thuis was vertrokken om aan de halte op de ambulance te wachten. Het werd 11 uur, middag, namiddag. Om 16 uur sloot het ziekenhuis, wist ze. “Ik had de hele dag niets gegeten en ben om 15.30 uur naar huis gegaan.” De ambulance was om 15.45 uur langsgekomen. Toen heb ik besloten: iemand beschuldigen kun je pas als je het volledige verhaal kent.’


DS, 23-01-2021 (Sarah Vankersschaever, Maxie Eckert)