Wat hebben we aan een les ‘Mens en maatschappij’?

Het nieuwe vak ‘Mens en samenleving’ is een stap in de goede richting om de pijnpunten van ons onderwijs weg te werken, stelt Kristof De Witte. De kenniskloof tussen bevoorrechte leerlingen en leerlingen uit de laagste sociaaleconomische groepen en de groeiende schoolmoeheid moeten dringend aangepakt worden. Maar laat de lessen plastische opvoeding daar niet het slachtoffer van zijn, vraagt Koen Cools. Kunst draagt immers evengoed bij tot de creativiteit en de burgerschapszin van opgroeiende kinderen.

Een vak dat voorbereidt op het echte leven

Kristof De Witte


Het nieuwe vak ‘Mens en samenleving’, dat het Katholiek Onderwijs Vlaanderen wil invoeren (DS 27 augustus), is een inhoudelijke eerstesteenlegging voor de hervorming van de eerste graad secundair onderwijs. Het is immers een eerste concrete blik op wat ons vanaf 1 september 2019 te wachten staat.


Waar staat het vak voor? Het zoomt in op mediawijsheid, ondernemingszin, economisch-financiële competenties en burgerschap. Die leerinhouden sluiten nauw aan bij de Europese sleutelcompetenties, die elk individu nodig heeft voor zijn zelfontplooiing en ontwikkeling, actief burgerschap, sociale integratie en zijn werk. De nieuwe eindtermen in ons hervormd middelbaar onderwijs gaan uit van zestien sleutelcompetenties, waaronder overigens ook Nederlands, andere talen, wiskunde en digitale competenties vallen. Ze vormen met andere woorden een antwoord op de uitdagingen van vandaag en morgen. Het vak is dus zeker op zijn plaats.


Bye bye, isolement

Het vak gaat bovendien uit van een interdisciplinaire visie op onderwijs, waarbij de verschillende leerinhouden niet langer in geïsoleerde kokers zijn ingesloten, maar waar er expliciet verbanden worden gelegd tussen leerinhouden als financiële educatie, mediawijsheid of burgerschap. Die interdisciplinaire visie op onderwijs is broodnodig. Leerinhouden opdelen in aparte vakken kan leiden tot schoolmoeheid, omdat jongeren het grotere geheel niet meer zien en de individuele vakken daardoor als weinig relevant beschouwen. Jongeren beschouwen correct schrijven als iets wat alleen in de Nederlandse les moet gebeuren, en correct rekenen als iets voor in de les wiskunde en niet in de les economie. Een interdisciplinaire aanpak vergroot niet alleen de motivatie om te leren, maar leidt ook tot een dieper en meer samenhangend inzicht in de leerstof.

In de traditionele visie zouden de nieuwe eindtermen die de Vlaamse Regering half juli heeft goedgekeurd, apart worden opgenomen in het lesrooster. Zo zou er een vak ‘Mediawijsheid’ komen, maar even goed een vak ‘Financiële educatie’ of ‘Duurzaamheid’. Die afzonderlijke vakken zijn in de nieuwe visie van interdisciplinair onderwijs niet meer herkenbaar. Zo zullen leerlingen de nieuwe eindterm ‘keuzegedrag bij aankopen’ niet langer zien als een geïsoleerde beslissing die in een losstaand vak aan bod komt, maar zal er dieper worden ingegaan op de factoren die het keuzegedrag beïnvloeden. Leerlingen zullen de invloed van media kritisch kunnen bespreken en tegelijk stilstaan bij woordkeuzes en signaalwoorden in krantenartikels. Maar evengoed het keuzegedrag linken aan duurzaamheid en de procentuele meerprijs van bioproducten berekenen. De eindtermen voor Nederlands, wiskunde, financiële competenties, duurzaamheid en mediawijsheid worden zo op een samenhangende manier bereikt. De kritiek op het uur Nederlands dat moet sneuvelen voor leerinhouden van ‘Mens en samenleving’ lijkt dan ook niet terecht (DS 29 augustus), zeker als er aandacht is voor leerdoelstellingen Nederlands die anders in een geïsoleerd vak aan bod zouden komen.


Vrijheid, blijheid

De leerinhouden van ‘Mens en Samenleving’ komen er bovendien liever vandaag dan morgen. Nu wordt verwezen naar het PIRLS-onderzoek (DS 29 augustus) om het belang van een uurtje Nederlands te onderstrepen. Maar je kunt evengoed kijken naar de PISA-onderzoeken rond financiële educatie, of de onderzoeken die de beperkte mediawijsheid en lage burgerschapszin van onze jeugd aantonen.

Het onderwijs kan uiteraard niet alles oplossen, maar net bij deze leerinhouden stellen we een grote sociale segregatie vast. Zo is het verschil in de kennis van financiële competenties tussen de 10 procent meest bevoorrechte leerlingen en de 10 procent leerlingen uit de laagste sociaaleconomische groepen in de PISA-scores groter dan het verschil op het gebied van wiskunde, en jawel, zelfs van taal. Die ongelijke verdeling van kennis volgens de sociaaleconomische achtergrond van de leerling kan alleen verholpen worden door alle jongeren op alle scholen die leerinhouden aan te bieden en niet te werken met vrijblijvende initiatieven die alleen de jongeren uit bevoorrechte milieus of op de meer elitaire scholen aanspreken.

Het is verontrustend om de diverse (politieke) reacties op dit nieuwe en noodzakelijke vak te zien. Doordat een politiek compromis rond de hervorming van het secundair onderwijs veel ‘vrijheid-blijheid’ toeliet, zijn er nu gedurfde stappen van de onderwijsverstrekkers nodig om de pijnpunten van ons onderwijs weg te werken. Dit vak is alvast een stap in de goede richting.

Kristof De Witte, hoofddocent onderwijs-economie (KU Leuven). Wikifin-Leerstoel Financiële Geletterdheid.


Een boycot tegen kunst in de klas

Koen Cools


De meningen in de pers over het uur Nederlands dat moet plaatsmaken voor het vak ‘Mens en maatschappij’ in het katholiek secundair onderwijs waren de voorbije dagen alomtegenwoordig. Een stoet aan schrijvers, hoogleraren, ‘gewone’ leraren, pedagogen en politici kwam voorbij en trok vrijwel unaniem de kaart van de moedertaal. Vaak in het belang van hen wier moedertaal niet het Nederlands is.


Over het subtiele doorschuiven van een uur Plastische Opvoeding (PO) in de lestabellen van het eerste jaar van het katholiek secundair onderwijs werd in de pers met minder woorden gerept. Geen hoogleraren die wezen op de vormende waarde van de beeldende kunsten, geen pedagogen die het belang van creatief denken in de verf zetten, geen politici die moord en brand schreeuwden voor het verdwijnen van vijftig minuten cultuuronderricht. Zelfs geen vakleerkrachten die duidelijk maakten dat wat overblijft – één lesuur van vijftig minuten voor Plastische Opvoeding – in wezen een inhoudelijke én praktische boycot betekent van kwaliteitsvol beeldonderwijs.

Laat me duidelijk zijn. Als lerarenopleider ben ik blij dat er sinds enige tijd weer meer aandacht is voor (wereld)burgerschapsvorming in het onderwijs. Twitterende, polariserende presidenten en staatssecretarissen verdienen als tegengewicht een breed gevormd publiek dat het liefst met een open, genuanceerde blik naar de wereld kijkt. Of daar per se een nieuw vak voor in het leven moet worden geroepen, is een andere vraag.


Haal de wereld binnen

Sterker nog, in het leerplan Plastische Opvoeding van het Katholiek Onderwijs Vlaanderen lees ik letterlijk: ‘Ons steeds veranderende maatschappijbeeld heeft nood aan creatieve mensen, die inventief en origineel kunnen zijn en steeds een oplossing vinden voor nieuwe problemen. PO ontwikkelt bij jongeren een manier van denken die aan de basis ligt van de creativiteit. Jonge mensen inleiden in cultuur, raakpunten aanbieden die bijdragen tot de vorming van de universele mens, laten we bij voorkeur gebeuren vanuit het specifieke van de taal zelf.’ Het citaat zou bijna uit een handvest van de Verenigde Naties kunnen komen.

Het punt is dat in het belang van het vak ‘Mens en maatschappij’ opnieuw de kunsten moeten wijken. Of op zijn minst worden doorgeschoven. Net terwijl kunst en samenleving zo nauw met elkaar verbonden zijn. Geen mooiere plek om de wereld in je klas te halen dan tijdens de lessen beeld. Geen interessantere plek om kritisch en creatief te denken over en letterlijk aan de slag te gaan met heden en verleden. Van de oorlogsgruwel in de Guernica van Picasso, over het vluchtelingenthema in de duizenden foto’s van Ai Weiwei tot het kinderrechtenverhaal in de Cosmogolems van Koen Van Mechelen. Nergens liggen Mens en Maatschappij meer en actueler voor het grijpen.


Niet marchanderen

De Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum trok de voorbije jaren fel van leer tegen de utilitaire visie op onderwijs. Volgens haar is onderwijs vandaag te sterk gericht op het afleveren van economisch bruikbare leerlingen. In haar boek Niet voor de winst houdt ze een sterk onderbouwd pleidooi om kunst niet als een overbodige luxe te zien, maar als essentieel onderdeel voor de vorming van elk kind tot een mondig en kritisch staatsburger.

Ja, het inrichten van ‘Mens en maatschappij’ in het secundair onderwijs past in zekere zin in die visie. Toch blijft de vraag of we voor de nobele, achterliggende doelstellingen wederom een nieuw vak in het leven moeten roepen. En als we het dan doen, laat de kunsten er alstublieft niet voor wijken. Marchandeer er niet mee. Ze zijn zo rijk, ze zijn zo kwetsbaar, ze zijn zo schoon.

Koen Cools, Lerarenopleider aan de Thomas More Hogeschool.

DS, 30-08-2018