Van Brazilië tot China: overal een andere blik op de Gaza-oorlog


Hoe wordt er naar de oorlog in het Midden-Oosten gekeken? Zes correspondenten geven een inkijk in het publieke debat in hun land over het bloedvergieten in Israël en Gaza en de rol die media daarbij spelen.


Zuid-Afrika: Apartheid is nooit ver weg

Apartheid. De oorlog in Gaza en Israël haalt in Zuid-Afrika meteen het nationale trauma boven. Er is nauwelijks een opiniestuk of analyse over het conflict te vinden, of de eigen geschiedenis duikt op. De artikelen op de Zuid-Afrikaanse nieuwssite News24 laten dat goed zien.

Het lot van de Palestijnen doet veel Zuid-Afrikanen denken aan de positie van de zwarte bevolking tijdens apartheid, met Gaza als een grote township. Na de Hamas-aanval was de reactie van de ANC-regering resoluut: dit was te verwachten na de jarenlange onderdrukking door het apartheidsregime van Israël. Pas dagen later werd de familie van Israëlische slachtoffers gecondoleerd.

Landonteigening, het ontnemen van rechten en vrijheid – het komt Ronnie Kasrils bekend voor, schrijft hij in een opiniestuk op News24. De oud-minister was tijdens de apartheid chef inlichtingen van het ANC. Hij vergelijkt de Hamas-aanval met de gewapende strijd van zijn eigen beweging. ‘Alleen hebben de Palestijnen het misschien nog wel zwaarder’, schrijft Kasrils. ‘Ook het ANC gebruikte geweld en besloot de strijd voelbaar te maken voor witte Zuid-Afrikanen. Het land werd uiteindelijk onbestuurbaar. Wat er toen met de apartheidsregering gebeurde, is precies wat Israël nu overkomt.’

Dat ANC kiest voor de Palestijnen, leidt ook tot kritiek. ‘Is het ANC zijn morele kompas kwijt?’, vraagt hoofdredacteur van News24 Adriaan Basson zich in een commentaar af. De partij van Mandela die ooit stond voor verzoening en vrede, kiest volgens Basson ‘steeds vaker voor oppervlakkige ideologie in plaats van mensenrechten’. Hij doelt ook op de weigering van de ANC-regering om de Russische inval in Oekraïne te veroordelen.

De geschiedenis van de apartheid wordt ook gezien als inspiratiebron voor oplossingen. De internationale gemeenschap laat de Palestijnen voor een groot deel zitten, schrijft Haider Eid, een Zuid-Afrikaanse Palestijn. Dat zag je ook tijdens apartheid, en toen hebben juist maatschappelijke organisaties overal ter wereld de druk opgevoerd, waardoor het regime uiteindelijk viel.

De Joodse radiopresentator Holwerd Feldman vreest voor de gevolgen van het debat voor betrekkingen in het land. ‘Het is niet eenvoudig nu Jood of moslim te zijn in Zuid-Afrika’, schrijft hij. In een emotioneel betoog roept hij op vooral bezig te zijn met wat regenboognatie Zuid-Afrika verenigt, zoals, onder meer, de winst op het WK rugby.


Duitsland: Springer-kranten zijn verplicht pro-Israël

In Duitsland is de geschiedenis van het land ook nu bepalend voor de verhouding tot Israël. ‘De voorouders van de huidige Duitsers hebben in de Shoah miljoenen Joden vermoord, waar een bijzondere verantwoordelijkheid voor de bescherming van Joodse levens uit voortkomt’, aldus een commentaar in de links-liberale Süddeutsche Zeitung vorig weekend. Die verantwoordelijkheid wordt door politici, maar ook door media met rechtse én linkse signatuur benadrukt. In commentaren en opiniestukken wordt duidelijk dat de consensus is dat Duitsland nu eenmaal geen neutrale partij is. Het land staat aan de kant van Israël. Op die stellingname klinkt in Duitsland ook kritiek, en buiten Duitsland stuit de houding op onbegrip.

Het meest expliciet pro-Israël zijn de media van Axel Springer. Eén van de vijf beginselen van het uitgeversconcern – oftewel de ‘gidsende waarden voor het journalistieke werk van mijn bedrijf en zijn werknemers’ zoals naamgever Springer het in 1967 formuleerde – is de ‘verzoening tussen Joden en Duitsers, en de ondersteuning van de rechten die van levensbelang zijn voor de staat Israël’. Volgens een toelichting op de site van het concern was die betrokkenheid niet gek voor een uitgever die rond 1945 zijn carrière begon.

Maar ook nu zijn medewerkers van Axel Springer-kranten, zoals tabloid Bild en het conservatieve dagblad Welt, contractueel verplicht om zich aan die beginselen te houden. Ook de medewerkers van de invloedrijke internationale nieuwssite Politico moeten zich volgens concernchef Mathias Döpfner in die principes kunnen vinden, ook al staan ze niet, zoals bij medewerkers van Duitstalige Springer-media, in het contract.

Toen het in 2021 tot gevechten kwam tussen het Israëlische leger en Hamas, werd voor het Axel Springer-gebouw in Berlijn de Israëlische vlag gehesen. Volgens meerdere media reageerde Döpfner destijds op kritische vragen met de mededeling dat iedereen die de pro-Israëlische positie niet onderschrijft maar moest opstappen.

Ook nu wappert de Israëlische vlag voor het hoofdkantoor in Berlijn. In een manifest dat Bild afgelopen weekeinde publiceerde, wordt nog eens benadrukt dat ‘het opkomen voor de veiligheid van het Joodse volk niet ter discussie staat’. In de devote steun voor Israël richten de kranten van Axel Springer hun pijlen op deelnemers aan pro-Palestijnse demonstraties, vooral op burgers met een migratieachtergrond. Dat die het Duitse schuldgevoel niet hebben geïncorporeerd is een teken dat de integratie is mislukt, zo is de strekking in veel stukken en commentaren. En daarmee is de ‘naïeve inclusiviteit’ in Duitsland verleden tijd, aldus de hoofdredacteur van Welt in een commentaar, en het ‘vulgaire multiculturalisme begraven’.


China: de toon is pro-Palestijns, soms antisemitisch

De Gaza-oorlog staat ook in China volop in de aandacht. Hashtag ‘het Palestijns- Israëlische conflict’ stond op de Chinese microblog-site Weibo vrijdag zesde in de ranglijst van meest populaire onderwerpen. Het Chinese internet is notoir onvrij, maar de censor bemoeit zich tot dusver niet met de discussies over Gaza en Israël.

De toon is overwegend pro-Palestijns, anti-Israëlisch en anti-Amerikaans. Regelmatig zijn de posts onversneden antisemitisch. Zo schreef Jin Canrong, invloedrijk hoogleraar internationale betrekkingen met 2,7 miljoen volgers op Weibo: ‘Israël is nu als een gek aan het doden, de VN kunnen daar deze keer weinig tegen doen’. Het commentaar met de meeste likes: ‘Hitler kende de Joden echt.’

De hashtag ‘dubbele standaard’ wint de laatste tijd terrein. Ook staatsmedia als de Engelstalige krant China Daily delen posts over dat onderwerp. Dan gaat het er vooral over dat het Westen, onder leiding van de VS, wel ondubbelzinnig het Russische geweld in Oekraïne veroordeelt, maar niet dat in Gaza.

Hu Xijin, invloedrijk commentator en oud-hoofdredacteur van de nationalistische, vooral door de Communistische Partij van China gefinancierde krant de Global Times, heeft bijna 25 miljoen volgers op Weibo. Hij wijst op de hogere morele positie die China in dit conflict zou innemen. China kiest volgens Hu voor ‘oprechte rechtvaardigheid’ en verwerpt ‘moraliteit die partij kiest voor zichzelf.’ Het is het soort argument dat de Chinese overheid ook steeds maakt: Amerika, China’s grootste vijand, wakkert de vlammen van internationale conflicten alleen maar aan uit puur eigenbelang.

China daarentegen, zo redeneert de overheid, werkt aan een nieuwe wereldorde die waarlijk rechtvaardig is, en die nieuwe orde is van een hoger moreel niveau dan het archaïsche Amerikaanse model. China pleit voor een staakt-het-vuren, zowel in Oekraïne als in de Gaza-oorlog, wat volgens de staat de enig mogelijke consistente en moreel juiste opstelling is.


Brazilië: heel het land leeft mee met Shahed

Miljoenen Brazilianen krijgen sinds de oorlog een inkijkje in het drama dat zich afspeelt in Gaza via filmpjes van de achttienjarige Braziliaanse Shahed Al-Banna. Ze is geboren in Gaza en opgegroeid in São Paulo. Ze was op familiebezoek in het zuiden van Gaza toen de bombardementen begonnen.

Sindsdien post Shahed, als er elektriciteit en internet is, zo veel mogelijk filmpjes op sociale media. Ze laat zien hoe zij en haar familie proberen te overleven. Slachtoffers komen in beeld, verwoeste gebouwen, de paniek in haar ogen. Ze is uitgegroeid tot een bekendheid en wordt op de voet gevolgd via sociale én traditionele media. Als het lukt om contact met haar te krijgen, interviewen tv-anchors haar live. Ze is telefonisch in radioprogramma’s te gast. CNN Brasil plaatst haar filmpjes op het eigen YouTube-kanaal, dat bijna vijf miljoen volgers telt.

In een van de eerste filmpjes, op 11 oktober, staat Shahed in de keuken bij een tante tussen kookgerei. Met paniek in haar stem vertelt ze dat ze zojuist een telefoontje hebben gekregen van het Israëlische leger met de waarschuwing dat ze onmiddellijk weg moeten omdat het huis ernaast gebombardeerd zal worden. In eerste instantie besluit de familie te blijven, want het huis zit vol vrouwen, kinderen en gewonden van eerdere bombardementen. ‘We zijn onschuldig, we hebben niets met de oorlog te maken! Waarom veroordeelt de wereld ons!’ roept ze uit. Een paar dagen later is te zien dat ze toch zijn vertrokken en schuilen in een katholieke school in Gaza samen met andere Brazilianen. ‘Ik wil niet dood’, roept Shahed uit met tranen in haar ogen als ze later via Facetime de schuilplaats laat zien, en een tv-presentator haar probeert te kalmeren. ‘Blijf rustig, we zijn bij je’, spreekt de presentatrice haar troostend toe.

Een paar dagen later filmt Shahed vanuit een bus terwijl ze zuidwaarts reizen. Ze hopen de grens met Egypte over te steken. Intussen is de Braziliaanse president Lula da Silva met diplomatieke druk via Egypte en Israël bezig om de 34 in Gaza aanwezige Brazilianen te laten ontkomen. Maar in Gaza verergert de situatie, duizenden doden, geen water, geen eten. Op de filmpjes die volgen is te zien dat Shahed het moeilijker krijgt en er steeds vermoeider uitziet. ‘Ik heb dagen niet geslapen van de bombardementen’, vertelt ze in een uitzending van radio Band FM. ‘Heb je wel te eten? We kunnen ons niet voorstellen hoe het is voor je. Maar het hele land leeft met je mee, iedereen kent je in Brazilië’, zegt presentatrice Carla Bigatto.


India: kritiek op sensatiebeluste toon van verslag

Hoe konden Hamasstrijders op 7 oktober over het grenshek van Gaza komen? De beelden van de moordpartij bij het Supernova-festival moesten nog worden geverifieerd, maar de Indiase televisiepresentator Mausami Singh nam voor zender Aaj Tak alvast de proef op de som. In een ‘exclusieve’ reportage hijst ze zich in een tuigje om met een instructeur te paragliden. ‘Hoe werd deze sportuitrusting een terreurwapen?’, staat er in Hindi onderaan in beeld. Singh constateert dat ‘de terroristen niet veel training nodig hadden’. Onder haar is het landschap van Manesar te zien, 40 kilometer buiten New Delhi.

Kijkers in India verbazen zich over de veelomvattende, aanhoudende berichtgeving over het conflict – op alle zenders, in alle talen van het land.

Wat critici in India steekt, is dat verslaggevers hun heldhaftigheid blijkbaar bewaarden voor een oorlog búíten India. ‘Ze springen opgetogen het vliegtuig in naar het buitenland, maar een vergeten deelstaat op 200 kilometer rijden, al maanden verscheurd door geweld, daar doen ze het niet voor’, klinkt het op X. Dat gaat over noordoostelijk Manipur, waar sinds dit voorjaar een etnisch conflict slachtoffers maakt maar dat weinig aandacht krijgt in nationale media.

Het is volgens het Indiase, Engelstalige online platform voor mediakritiek Newslaundry, niet gek dat er juist honger lijkt naar de oorlog in Gaza. Er is een sterke islamofobe ondertoon, tégen Palestijnen en vóór Israël – en dan vooral voor premier Benjamin Netanyahu, die op goede voet staat met zijn Indiase evenknie Narendra Modi. In studiogesprekken klinkt harde taal over ‘vergelding’ tegen terreur. Presentatoren ondervragen panelleden over de ‘moslim-agenda’. Deze week tekende een Indiase mensenrechtenorganisatie bezwaar aan bij de tv-zender Times Now Navbharat (die in het Hindi uitzendt), dat met de gebruikte termen haat zou aanwakkeren, terwijl het binnenlandse debat al te maken heeft met spanningen tussen geloofsgemeenschappen, en moslims steeds verder in de verdomhoek worden gezet.


Blog DS, 07-11-2023 (met bijdragen van Pieter-Bas van Wiechen, Nynke van Verschuer, Garrie van Pinxteren, Nina Jurna en Lisa Dupuy)