Leesexperte Maryanne Wolf waarschuwt voor de smartphone: “Onze empathie en kritisch vermogen dreigen verloren te gaan”


Heeft u ook het gevoel dat u steeds minder onthoudt van wat u leest? Dat komt wellicht door uw smartphone. Op onze schermen lezen we oppervlakkiger, waarschuwt experte leesgedrag Maryanne Wolf. “Leer kinderen diep lezen, dan worden ze authentieke, autonome mensen: de beste buffer tegen demagogen.”


Hoe kunnen we de radicale veranderingen begrijpen die onze wereld ondergaat? In de reeks ‘Zieners’ zoeken we houvast en inspiratie bij vooruitziende denkers.

In deze aflevering: professor Maryanne Wolf. Ze doctoreerde aan Harvard en geeft les in psycholinguïstiek en neurowetenschappen aan de universiteit van Californië. Wolf geldt als een van ’s werelds toonaangevende experts in wat lezen met ons brein doet. Ze is de auteur van 160 wetenschappelijke papers en 4 boeken, waaronder de bestsellers Proust and the squid: the story and science of a reading brain (2007) en Reader, come home: the reading brain in a digital world (2018). Wolf is mede-ontwikkelaar van de RAN-test, een belangrijke voorspeller van dyslexie, waarvoor ze over de hele wereld prijzen ontving. Aan de universiteit van Californië is ze directeur van het centrum voor dyslexie, divers leren en sociale rechtvaardigheid.


Maryanne Wolf begint haar verhaal met de aankondiging dat ze ons gesprek straks abrupt zal onderbreken. “Uit elke ontmoeting valt iets te leren, maar het gaat soms te snel in deze fascinerende tijden. Daarom bouw ik pauzes in. Tussen, maar ook tijdens gesprekken.” Ze tilt haar kop thee op naar de camera. “Die zal ik straks moeten bijvullen. Dat geeft mij tijd om te laten bezinken wat je allemaal hebt gevraagd. En het leuke is dat jij dan verplicht zit te wachten. Zo heb jij ook een interval in je dag.”

Vertragen en bezinnen, het zijn stokpaardjes van Wolf. Als professor aan de universiteit van Californië onderzoekt ze wat lezen doet met ons brein. De laatste jaren verdiept ze zich in hoe we lezen in het digitale tijdperk. Dat blijkt helemaal anders dan toen we op papier lazen. In Reader, come home: the reading brain in a digital world waarschuwt ze voor wat verloren kan gaan. “De milliseconden die we onderbewust gebruiken om dieper in een tekst gezogen te worden, hebben we niet als we op schermen lezen. We scrollen naar het volgende, bladeren en wieden in het woud van informatie dat rondom ons woekert. Dat is handig om snel toegang te krijgen tot informatie, maar het gaat ook ten koste van ons inlevingsvermogen. En net dat is een van de kostbaarste dingen die we aan ons lezend brein te danken hebben.”

Wolf kijkt op. “Graai jij ’s ochtends thuis weleens een kop koffie mee om snel zonder te ontbijten naar je werk te hollen?”


Zeker. Soms haal ik de koffie zelfs pas ergens onderweg.

“Precies! Verschillende mensen hebben mij prachtige koppen cadeau gedaan waarin je koffie – of in mijn geval thee – warm blijft onderweg. Leuk, maar voor mij is dat niet de juiste manier. Ons brein houdt van kleine rituelen. Kijk naar wat er gebeurt met kinderen als ouders hen ’s avonds voorlezen. Hele werelden gaan open in de veilige omgeving van ouders en een knus bed. De positieve impact van voorlezen op de cognitieve ontwikkeling van kinderen is niet voor niets enorm. Wel, volwassenen hebben ook rituelen nodig.”


Wat zijn uw rituelen?

“Elke ochtend sport en mediteer ik een beetje en dan lees ik graag iets heel complex tijdens het ontbijt. Ik heb altijd drie boeken.”


Welke drie?

“Mijn God. Are you ready?” Ze draait de camera naar de ontbijttafel, die ommuurd is met hoge stapels literatuur. Deze ochtend heeft ze langzaam ontbeten met Discernment van de Nederlandse theoloog en priester Henri Nouwen. “Ik hou ervan hoe theologen mij tot een halt brengen.” Ze toont de rest van de stapels. “Ik ben ook The scent of time aan het lezen van de Koreaanse filosoof Byung-Chul Han, die lesgeeft in Berlijn. Hij heeft belangrijke inzichten over hoe onze tijd exponentieel versnelt en blijft versnellen. Van hem heb ik het inzicht dat we te weinig ruimte maken voor intervallen in onze dagen. We razen maar door, plannen het ene videogesprek meteen na het vorige, en alles wordt een waas. Dat is precies wat er bij digitaal lezen ook gebeurt, en dus ook precies waarom ik mijn dagen begin – en trouwens ook eindig – met boekrituelen.”


Zo’n discipline is haast onnavolgbaar.

“Emily Dickinson schreef dat haar poëzie haar ‘liefdesgekibbel’ was met de wereld . Dat is de strijd voor dieper lezen voor mij. Als je genoeg tijd en ruimte maakt, heb je misschien één inzicht of punt van reflectie dat je de rest van de dag helpt. Dat is haast spiritueel voor mij. De wereld is niet altijd een goede plek. Je kan moedeloos worden van deze brute tijden, of je kan zeggen: wat kan ik doen in de petieterige kleine mierenvorm die ik ben? We zijn miertjes, maar we kunnen misschien iets van waarde betekenen voor de rest van de kolonie.”


En literatuur kan daarbij helpen?

“Literatuur is jezelf verlaten. Bij wat ik deep reading noem, dus niet louter informatie bijeen sprokkelen, laat je je eigen gedachten en gevoelens achter om die van een ander te ontmoeten. Denk aan Proust die door ziekte aan bed gekluisterd de wereldliteratuur doorploegde. Hij zei: ‘Literatuur is het vruchtbare mirakel van communicatie dat plaatsvindt in eenzaamheid’.”


Waarom een mirakel?

“Evolutionair gezien hebben we twee reflexen. Enerzijds streven we naar wat goed is voor onszelf. Anderzijds willen we wat goed is voor onze directe gemeenschap, omdat die ons helpt om te overleven. Wellicht is dat de bron van ons vermogen tot empathie. Maar literatuur doet iets onnatuurlijks en overstijgt die darwiniaanse reflexen. Als we in een tekst ondergedompeld raken, transporteert die ons van het egocentrische wezen dat we zijn naar de wereld van een onbekende ander. Een van de beste voorbeelden is Goethe, die met Het lijden van de jonge Werthereen golf van zelfdoding veroorzaakte in Europa. Mensen leefden zo mee met Werther dat ze zichzelf vergaten. Dat gaat natuurlijk te ver, maar het toont hoe lezen de menselijke neiging tot tribalisme kan doorbreken.”


U schrijft dat de mens helemaal niet gemaakt is om te lezen.

“Lezen is compleet onnatuurlijk. Dat is een inzicht dat ik had tijdens het schrijven van mijn boek Proust and the squid, in 2007. Nergens in onze hersenen is er een specifiek gen of een gebied dat dient voor lezen. We hebben nog maar een kleine zesduizend jaar geschriften. Die ontwikkelden zich relatief snel van manieren om te tellen – schapen, wijn en handelswaar – tot een manier om gebed en complexe verhalen te delen met elkaar.”


Wat gebeurt er dan in onze hersenen?

“Onze hersenen hebben de wonderlijke capaciteit om neuronen te recyclen tot geheel nieuwe functies. De neuronen die we gebruiken om automatisch letters te herkennen bijvoorbeeld, zijn dezelfde die ooit dienden om sporen van prooi- en roofdieren snel van elkaar te onderscheiden. Ons brein linkt die dan niet aan dieren, maar aan de klanken van onze taal. Vervolgens maakt ons cognitief vermogen associaties en kunnen we zinnen lezen, en gedachtes volgen. Ons vermogen tot empathie maakt dat die symbooltjes op een blad ons kunnen emotioneren.”


U noemt dat proces “plastisch”. Wat betekent dat?

“Door te lezen begrijpt je brein steeds meer, bevraagt het zichzelf en ontgroeit het zichzelf. We vullen onze achtergrondkennis aan met nieuwe kennis en verwerven nieuwe inzichten. Om Proust nog een laatste keer te citeren: ‘In het hart van het leesproces gaan we voorbij de wijsheid van de auteur en ontdekken we die van onszelf’.”


Lukt dat niet als we op een scherm lezen?

“Omdat het proces onnatuurlijk is, moet iemand het ons aanleren. Dat kost tijd. Inzichten hebben honderd tot honderdvijftig milliseconden nodig. Dat is tijd die we onszelf op digitale platformen niet meer gunnen. We zijn al bij de volgende prikkels. In alle onderzoeken zien we dat onze kinderen niet meer leren hoe ze diep moeten lezen. Als we niet ingrijpen, zullen ze dat wonder nooit ervaren, met catastrofale gevolgen. Ook ouders die diep lezen nog hebben gekend, verleren de kunst snel nu ze voortdurend gebombardeerd worden met informatie. Door diep te lezen, en dat doen we bijna alleen op papier, ontwikkelen we onze empathie en kritisch vermogen. Dat dreigt verloren te gaan.”

“Wacht even.” Daar is de theepauze. Wolf wandelt uit beeld en op het scherm is alleen nog een kleurrijk waterverfschilderij van haar zoon te zien. Het is verleidelijk om de professor te zien als een antimoderne nostalgicus, maar dat is niet haar aard. In Reader, come home pleit ze niet voor een terugkeer naar een predigitaal tijdperk. “Ik zou liever een Minerva zijn dan een Cassandra (lacht). Ik heb geen probleem met technologie, integendeel. Ze biedt geweldige mogelijkheden, redt levens en stelt mensen over de hele wereld in staat om nieuwe kennis te vergaren en verbonden te zijn.” Zelf pleit ze voor een biliterair brein. Ze wil dat we beter begrijpen wat verschillende vormen van lezen doen met onze hersenen. Wanneer mensen het gevoel krijgen dat hun leesgedrag verschraalt, of dat ze boeken uit hun jeugd plots taai en onleesbaar vinden, wil Wolf dat ze beseffen hoe dat komt. “Ik ben hier om te vertellen dat je moet blijven oefenen!”

Als ze terugkomt, glimlacht Wolf ondeugend. “Dit interview zal wellicht op digitale platformen gelezen worden, niet?”


Ook nog op papier, voorlopig.

“Dan hoop ik dat de lezers nog even blijven hangen. Diep lezen is in principe ook mogelijk op een scherm, maar het vereist een zeldzaam bewustzijn van de lezer. Wie snel doorklikt in het hyperactief overaanbod, ziet veel interessants voorbijkomen. Die voortdurende stroom aan nieuwigheid werkt verslavend, maar is gevaarlijk. Want in die woekerende informatiestorm keren mensen terug naar de teksten die hen bevestigen in het mens- en wereldbeeld dat ze al hadden. Dat doet de kracht van de literatuur om het denken van de ander te doorgronden – zonder dat je akkoord moet gaan – weer teniet.”

In Reader, come home verwijst Wolf naar een gesprek tussen oud-president Barack Obama en schrijfster Marilynne Robinson. Daarin zegt Robinson dat ze vreest dat de democratie lijdt onder het idee van de “sinistere ander”. Wolf vreest dat de dalende bereidheid om het goede te verwachten van de ander ook door ons verschralend leesgedrag kan worden verklaard.


Bent u bang dat we ons vermogen tot inleving helemaal verliezen?

“Denk je niet dat we dat punt al bereikt hebben? Ik wanhoop over de politiek in mijn land, de VS. Het systeem van politieke partijen werd ooit bedacht om verschillende perspectieven tot elkaar te veroordelen. We moesten wel samenwerken. Maar we zijn het vermogen om buiten de partijgrenzen te denken totaal verloren. Donald Trump heeft, meer dan al zijn voorgangers, een kracht ontketend in mensen om de ander te zien als sinister. Politiek is de absolute tegenpool geworden van inzicht, kennis en empathie. Het bouwt muren in de plaats van een samenleving.”


Kwam Trump er omdat we minder diep lezen?

“Hij heeft letterlijk gezegd: ‘I love the uneducated’. Is er ooit een verschrikkelijker uitspraak gedaan? Wij zijn een maatschappij die vooruitgang boekt door scholing. Trump gedijt in een klimaat waar mensen niet meer onder het oppervlak kijken. Demagogen in de hele wereld bouwen aan een wereld waar mensen elkaar niet alleen niet meer begrijpen, maar niet eens meer willen begrijpen. Het recept voor een keten aan catastrofes.”


Is meer lezen dan een tegengif tegen demagogie?

“We hebben geen kant-en-klare oplossingen. Over de hele wereld zijn er plekken waar de wanhoop onoverkomelijk lijkt, van Ethiopië tot Oekraïne en Gaza. Die cirkel doorbreken begint altijd met de vaststelling dat we verschillende perspectieven hebben. En dus ook met de vervolgvraag: hoe kun je die perspectieven naast elkaar laten bestaan? En ten slotte: hoe kunnen we, schoorvoetend, oerlangzaam als het moet, deze perspectieven met elkaar integreren zodat ze ooit – al is het maar deels – weer gedeeld worden?”


Wat stelt u voor?

“Hier ligt een taak voor ouders en leerkrachten, maar natuurlijk ook voor beleidsmakers. We moeten onze kinderen leren om zich te verdiepen in het perspectief van anderen. Laat hen van andere wereldbeelden proeven. Het wordt een van de grootste werven in de toekomst: onze kinderen laten meevoelen, zodat ze hun intelligentie en talenten inzetten om elkaar te redden. En waarom niet met een avondlijk en ochtendlijk ritueel als een boek, in de plaats van een scherm als babysitter.”


Veel ouders zullen zeggen: makkelijker gezegd dan gedaan.

“Je hoeft het scherm niet te verbieden, want dan wordt het de appel van Adam en Eva uit de Bijbel: aanlokkelijk en uiteindelijk onweerstaanbaar. Maar het scherm moét – moet, moet, moet – minder centraal worden. Je mag kinderen al op de leeftijd van vier of vijf introduceren tot de beste vormen van digitale technologie. Leer hen maar programmeren, coderen en creatief spelen met slimme tech die daarvoor dient. Wereldwijd beginnen wetenschappers te identificeren welke vormen van digitale blootstelling goedaardig en kwaadaardig zijn. Iedere leraar, ouder en zeker iedere minister van Onderwijs zou daar razend benieuwd naar moeten zijn. Daar ligt een verpletterende verantwoordelijkheid. Je laat verslavende middelen niet ongecorrigeerd los op gehele generaties.”


U pleit voor verveling.

“Walter Benjamin zei: ‘Verveling is de broedvogel van de verbeelding.’ Dat moeten we ouders en leerkrachten meegeven. Kinderen hoeven niet geëntertaind te worden. Laat ze zich maar vervelen. Laat ze leren dat verveling leidt tot creativiteit.”


En ouders die bang zijn dat die verveling leidt tot agressief gedrag? Niemand heeft graag een krijsend kind.

“Hoe meer ze op een scherm hebben gezeten, hoe meer hun aandachtsspanne is veranderd en hoe waarschijnlijker het wordt dat ze agressief zullen zijn als het scherm uitgaat. Leer je kinderen om geduld te hebben. Dat zal hen uiteindelijk de beste kans bieden om hun verbeelding te gebruiken. Dan kan je ze, ook in dit tijdperk, leren om diep te lezen. En dan worden ze authentieke autonome mensen: de beste buffer tegen demagogen. Ik hoop dat volwassenen daar ook over nadenken: hoe ze tijd inbouwen in hun dag. Ik open en sluit mijn dagen met de kaft van een boek, maar iedereen moet zijn eigen manier vinden.”


Worden we niet ingehaald door de praktijk?

“Elke mogelijke fout wordt gemaakt. Kijk naar de covidperiode. We hebben kinderen gewoon aan computers toevertrouwd. Terwijl mensen nog steeds het beste leren van mensen. Denk aan het beeld van Vrouwe Justitia met de weegschaal. Je kan lessen aanvullen met technologie, dat doe ik uiteraard ook, maar je mag ze niet vervangen door technologie. In het AI-tijdperk wordt dat nog prangender. Hoe streng we daarin zijn, zal de toekomst bepalen. Maar nu klink ik weer als Cassandra. Hopelijk luisteren er naar mij meer mensen.”


DS, 10-02-2024 (Kasper Goethals)