Wanneer zijn wij, modernen, eindelijk voldaan?

Onze onstilbare honger naar grondstoffen is catastrofaal. We moeten een nieuw economisch model ontwikkelen dat zorg draagt voor de aarde én de mens, schrijft Dirk Holemans.

De Franse avonturier Sylvain Tesson vindt dat ‘kleine meisje Greta Thunberg’ charmant omdat ze de wereld wil redden, maar denkt dat niets de mensen die een modern leven willen leiden, zal stoppen (DS Letteren 3 april). Zijn uitspraak leidde tot een boeiend debat. Klimaatdocent Pieter Boussemaere (DS 7 april) hekelt dat ‘doemdenken’ en stelt dat we, ook als iedere aardbewoner een modern leven leidt, een klimaatneutrale wereld kunnen realiseren. Volgens ecomodernisten Maarten Boudry en Manuel Sintubin zijn nieuwe technologieën het belangrijkste deel van de oplossing (DS 10 april). Energie-expert Joannes Laveyne (DS 14 april) waarschuwt voor benaderingen die de klimaatverandering reduceren tot een technologisch oplosbaar probleem.

Ik ben het met Laveyne eens dat er geen mirakeloplossingen bestaan. Economische en maatschappelijke innovaties zijn vereist. Een cruciale vraag is: mogen we de economische grondslag van de moderne samenleving ter discussie stellen? En wat is dat moderne leven waarop iedereen recht heeft?


Technofiksers

Onze samenleving is gestoeld op verlichtingswaarden zoals autonomie, vrijheid, recht en rede, maar ook op een scheiding tussen mens en natuur. Die legde de basis voor ons economische bestel en de daarmee verbonden plundering van de planeet. Etienne Vermeersch formuleerde het helder in De ogen van de panda. Als rationeel denker was hij overtuigd van de verlichtingswaarden. Tegelijk legde hij de oorzaak van de ecologische crisis bij het zogeheten WTK-bestel: een elkaar versterkende ontwikkeling van westerse wetenschap, technologie en kapitalisme. Door zijn arrogante technologische optimisme blijft dat bestel blind voor de schade die het aanricht. Het doet ‘technofiksers’ geloven dat technologische innovatie elk probleem kan oplossen. De Britse antropoloog Jason Hickel stelt de vraag waarom we elke dag worden aangemoedigd om kritisch te denken, maar dat niet mogen toepassen op ons economische systeem, het kapitalisme, en de daarmee verbonden machtsverhoudingen en ongelijkheden.

Toegepast op het moderne leven: maakt de samenleving dat al haar leden zich kunnen ontplooien, door te voorzien in basisbehoeften zoals gezond voedsel en een degelijke woning, emancipatorisch onderwijs, hoogstaande gezondheidszorg, een sterke rechtsstaat en een levende democratie? Of hoort daar ook het recht op grenzeloze consumptie bij, een economie die verslaafd is aan groei? Kunnen we ontkennen dat onze rijkdom gebouwd is op eeuwenlange uitbuiting en plundering van andere delen van de wereld? Of kunnen we vanuit kernwaarden van de verlichting, het WTK-bestel ter discussie stellen?

De oplossing die de dominante machtshebbers naar voren schuiven om dat debat niet te voeren, is alweer technologie. Ze stellen dat de ontkoppeling tussen economische groei en milieudruk mogelijk is: onze economie blijft groeien terwijl we minder beslag leggen op de aarde. Sommige landen verminderen inderdaad hun broeikasgasuitstoot terwijl hun economie licht groeit, bijvoorbeeld door kolencentrales te sluiten en te investeren in hernieuwbare energie. Maar ook die energie is niet eindeloos, want ze komt, net als elke andere productie, met de nood aan materialen.


Zware voetafdruk

Het is die focus op materialen die toont waarom van ontkoppeling geen sprake is. Onze levenswijze vereist maar liefst 28 ton materiaal, per inwoner, per jaar. Dat is tien keer meer dan in lage-inkomenslanden. Wetenschappers geven aan dat een duurzaam niveau op ongeveer acht ton per jaar ligt. Die materialen komen niet uit de lucht vallen. Ze worden, steevast in andere delen van de wereld, opgedolven en verwerkt.

Zo komen we tot de andere ecologische crisis: de ineenstorting van de biodiversiteit. Onze honger naar grondstoffen is catastrofaal voor het diverse leven op aarde. Volgens de VN is maar liefst tachtig procent aan verlies aan biodiversiteit verbonden met de ontginning en verwerking van grondstoffen. Zo kappen we elk jaar een bosgebied ter grootte van Nederland om tegemoet te komen aan onze vraag naar hout en veevoeder. Maar ook zand, dat nodig is in de bouw, raakt op. Voor elke kilometer autosnelweg is er bijvoorbeeld 30.000 ton zand nodig.

Technofiksers stellen dat we dat kunnen oplossen door producten efficiënter te produceren, met minder materialen en energie, en door toestellen energiezuiniger te maken. Dat gebeurt inderdaad, maar in een groeiverslaafde economie betekent dat dat we de behaalde winst opnieuw investeren in meer productie en consumptie. We produceren meer efficiënte toestellen, maar we kopen en gebruiken ze meer. Een recente analyse van 835 wetenschappelijke artikelen besluit dat we de noodzakelijke vermindering van uitstoot niet kunnen realiseren binnen de geobserveerde mate van ontkoppeling. En ontkoppeling op het vlak van materialen is nog niet aan de orde: de materialenvoetafdruk per inwoner steeg in de EU met nagenoeg een derde, van 1995 tot 2015.


Titanic

De vraag die modernen zich tot nu toe niet stelden, is: hoeveel is genoeg? Of nog, als we solidariteit ernstig nemen: hoeveel vinden wij genoeg zodat er voldoende is voor iedereen op aarde? Als we een stabiele en rechtvaardige wereld willen achterlaten, moeten we erover waken dat de sociale en ecologische kosten van de duurzaamheidstransities in rijkere delen van de wereld niet opnieuw worden doorgeschoven naar de armere delen. Daarvoor moeten we de consumptie en de productie dekoloniseren, aangezien niet-duurzame consumptie door rijkere groepen, op basis van ‘zo goedkoop mogelijk’, alleen mogelijk is door neokoloniale vormen van extractie, toe-eigening en handel.

Uitdagende tijden vragen om sterke beeldspraak. Misschien zitten we niet in de Titanic, maar we zitten alleszins ook niet met zijn allen op hetzelfde dek van het schip. Een groep hogere inkomens geniet op het bovenste dek van de zon en van de non-stopcatering, terwijl ze aan de lagergelegen groepen blijft beloven dat er bovenaan ooit voor iedereen plaats zal zijn. Dat het bovenste dek niet functioneert zonder de uitbuiting van het onderste, ontkennen ze.

We kunnen onze moderniteit moderniseren door een zorgperspectief toe te voegen aan de waarden rede, autonomie, democratie, vrijheid en gelijkheid. Dat kan toelaten om een nieuw economisch model te ontwikkelen, dat zorg wil dragen en de aarde en de mens beschermt. Telkens als we economische waarde creëren, moet die sociaal en ecologisch waardevol zijn. Denk aan de boer die zijn bodem niet uitput en natuur niet omploegt, maar de bodemkwaliteit koestert en zorgt voor biodiversiteit op en langs zijn akkers. En aan zorgpersoneel dat opnieuw meer tijd heeft voor warm, menselijk contact.

Dirk Holemans, coördinator van Denktank Oikos en lid onderzoeksgroep Cresc (UAntwerpen) en editor van Het ecologisch kompas (Epo).


DS, 17-04-2021