Gekneld tussen Moskou, Rome en Constantinopel


Oekraïne is de spirituele bakermat van Rusland. Ook dat speelt mee in het conflict tussen beide landen, schrijft Jan De Volder.


Russen, Oekraïners en Polen zijn christelijke volken. Het kan anachronistisch lijken dat christelijke landen onderling oorlog voeren, maar dat is niet zo. De Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington, bekend van zijn theorie over de ‘botsing der beschavingen’, deelde het orthodoxe Rusland 25 jaar geleden in een andere beschaving in dan de westerse, die vooral door katholicisme en protestantisme wordt gekenmerkt.

Over Oekraïne had Huntington opgemerkt hoe dat uitgestrekte territorium zich op de breuklijn bevond van de Latijnse en de Byzantijnse wereld, en dat het op termijn moeilijk zou kunnen zijn om eenheid te bewaren. In zijn boek Botsende beschavingen (1996) citeert hij een Russische generaal: ‘Oekraïne, of beter Oost-Oekraïne, zal terugkomen in vijf, tien of vijftien jaar. West-Oekraïne mag naar de hel lopen!’ Huntingtons theorie mag dan terecht gecontesteerd zijn, dit had hij wel scherp gezien.

Voor Rusland is Oekraïne niet zomaar een buurland dat het in zijn invloedssfeer wil houden: het is zijn spirituele bakermat. Toen grootvorst Vladimir zich in 988 liet dopen, gebeurde dat in de rivier Dnjepr in Kiev. Het magistrale Lavraklooster in die stad, een van de grote heiligdommen van de Russische orthodoxie, bewaart de herinnering aan die historische gebeurtenis. Rusland trad vrij laat toe tot de verzameling van christelijke volkeren: pas na bijna een millennium christelijke geschiedenis. Maar de band tussen het christendom – in zijn Byzantijnse, orthodoxe variant – en de politieke macht is er nog steeds hecht.


Derde Rome

Toen in 1453 Constantinopel – de Byzantijnse hoofdstad bij uitstek en het ‘Tweede Rome’ – door de islamitische Ottomanen werd ingenomen, ging Moskou zichzelf meer en meer zien als het ‘Derde Rome’ en de behoeder van de Byzantijnse traditie. Dat tekende zijn historische vijandschappen: die met de Ottomaanse, vandaag Turkse, moslims in het Zwarte Zeegebied, die met de Latijnse wereld onder de paus van Rome, en vooral die met het Slavische, maar katholieke Polen.

Het patriarchaat van Moskou heeft nog steeds veel invloed in Oekraïne. Een derde van alle Russisch-orthodoxe parochies bevindt zich op Oekraïens grondgebied. Een belangrijk deel van de Oekraïense bevolking bidt in de zondagsdienst in verbondenheid met Kirill, de patriarch van Moskou. Vooral in het Russischsprekende oosten, maar ook elders in het land. Dat illustreert hoe innig de band is tussen Moskou en Kiev.

Maar het kerkelijke plaatje van Oekraïne is complex. Decennialang bestonden er ook twee orthodoxe kerken die zichzelf van Moskou hadden afgekeerd en die ‘autocefalie’ (kerkelijke zelfstandigheid) claimden. Lange tijd werden ze niet erkend en leidden ze een veeleer marginaal bestaan. Maar in 2019 besloot de patriarch van Constantinopel, Bartholomeus, die autocefalie toch te erkennen. Daardoor vielen die orthodoxe kerken officieel onder Constantinopel. In hun zondagsliturgie bidden zij in eenheid met patriarch Bartholomeus. Het patriarchaat van Moskou nam die beslissing van Constantinopel kwalijk: het vermoedde er een CIA-interventie achter en verbrak prompt zijn banden met Constantinopel. Die breuk binnen de orthodoxie is nog steeds niet gelijmd.


Bekeringsijver

Dan is er nog de katholieke wereld van Oekraïne, die vooral in het westelijke deel van het land, in en rond Lviv, sterk staat. Je hebt er de traditionele rooms-katholieken, vooral Polen (delen van West-Oekraïne maakten ooit deel uit van Polen). Bovenal heb je de Grieks-katholieken: dat zijn christenen die de Byzantijnse ritus volgen, maar die zich sinds 1596 (de Unie van Brest), onder druk van de katholieke Habsburgers, onder Rome schaarden. De rivaliteit tussen deze ‘uniaten’ en Russisch-orthodoxen, die er niet zonder reden een agressieve Romeinse bekeringsijver in zagen, is tot vandaag sterk. Die Grieks-katholieke kerk telt ongeveer vier miljoen gelovigen en vormt de kern van het Oekraïense, anti-Russische, nationalisme.

Paus Franciscus heeft dat uitgesproken nationalisme nooit ondersteund, tot onbegrip van menig Oekraïense katholiek. Meermaals heeft hij de Russisch-orthodoxen de hand gereikt, en hij was de eerste paus die erin slaagde een patriarch van Moskou te ontmoeten. Die ontmoeting tussen hem en Kirill vond plaats in 2016 op Cuba, een tweede ontmoeting zou in de maak zijn. Of dat kan helpen om op korte termijn wapengeweld in Oekraïne te voorkomen, is de vraag. Maar op middellange termijn kan een verdere oecumenische toenadering tussen Rome, Constantinopel en Moskou de vrede en de eenheid alleen maar ten goede komen.

Jan De Volder, godsdiensthistoricus (KU Leuven). Titularis van de Cusanus Leerstoel ‘Religie, Conflict en Vrede’.


DS, 23-02-2022