Bildung in al haar facetten: Omschrijving van het begrip


Gé Ophelders start de serie 'Bildung in al haar facetten' met een omschrijving van Bildung, die dicht tegen zijn visie op het begrip ligt. Daarna plaatst hij Bildung binnen het onderwijs en stelt dat Bildung als karakterontwikkeling alleen binnen een context ontwikkeld kan worden.


Bildung, een eerste typering

Humboldt (1767 – 1835), de godfather van de Bildung-beweging, sprak al over het opwekken van menselijke vermogens in hun totaliteit tot een zelfstandige persoonlijkheid in de wereld. Na hem zijn talloze definities de revue gepasseerd en waarschijnlijk zullen er nog meer volgen. Voor deze artikelenreeks wil ik indachtig Humboldt in eerste instantie de volgende omschrijving hanteren: ‘Onder Bildung wordt het proces verstaan van innerlijke ontwikkeling op basis van een brede beschouwing van culturele en maatschappelijke verworvenheden en uitingen. Bildung is een middel om mensen te stimuleren tot een open, betrokken en nieuwsgierige houding ten opzichte van hun samenleving en cultuur. Een houding die hen beter in staat stelt tot het ontwikkelen van morele en kritische oordelen. In die zin is Bildung direct gerelateerd aan burgerschap en een voorwaarde voor verdere ontwikkeling naar een samenleving, waarin mensen zich verantwoordelijk weten voor het beschavingspeil van de betreffende samenleving en cultuur. Iedere burger wordt geacht een bijdrage te leveren. Sommige burgers, zoals docenten, hebben hierin op grond van hun professie een bijzondere taak en verantwoordelijkheid.’ (Van Stralen, 2012) Deze omschrijving vertoont overeenkomsten met een passage uit het instellingsplan: ‘Bij het opleiden van studenten gaat het niet alleen om de professionalisering van de student (AusBildung), maar ook om de ontwikkeling van de persoon van de professional (Bildung) in relatie tot de beroepsvorming en de ontwikkeling van burgerschap.’

Voor mij zijn ‘innerlijke ontwikkeling’ en een ‘open, betrokken en nieuwsgierige houding’ centrale begrippen in het proces van Bildung. Van Stralen (2012) concludeert dan ook, dat Bildung geen vak is, maar het ontwikkelen van een houding, die tot stand komt door een integraal proces in de opleiding en leidt tot zelfverwerkelijking (Bieri, 2015). Peter Bieri (2005) heeft in een feestrede, ongeveer 10 jaar eerder, laten weten hoe belangrijk Bildung voor hem is: ‘Eine Ausbildung durchlaufen wir mit dem Ziel, etwas zu können. Wenn wir uns dagegen bilden, arbeiten wir daran, etwas zu werden – wir streben danach, auf eine bestimmte Art und Weise in der Welt zu Sein. Diese Art und Weise, der Welt und uns selbst zu begegnen, ist mein Thema.’


Wat betekent Bildung voor het onderwijs?

De functies die Biesta (2012, 2015) aan het onderwijs toeschrijft zijn inmiddels tot in brede lagen van het onderwijs doorgedrongen: kwalificatie, socialisatie en subjectivering. De laatste functie krijgt bij hem veel aandacht. In zijn ogen gaat het om de persoonlijke ontwikkeling van de student, een dimensie die volgens hem, en hier zit hij op een lijn met Van Stralen, een intrinsiek onderdeel van al het onderwijs zou moeten zijn, zodat de studenten straks als relatief onafhankelijke mensen en unieke individuen kunnen ‘verschijnen’. Dit impliceert dat Bildung verweven is in het curriculum en zich elke dag in de onderlinge ontmoeting en in de organisatie kan tonen. Er moet dus tijd en vrije ruimte zijn zodat de student zich via, met en ten behoeve van de ander kan ontwikkelen, tot wasdom kan komen en zo zijn eigenheid kan ontwikkelen. Zo komt de student als persoon in het licht te staan, niet alleen met nieuwe kennis en inzichten, maar ook met zijn gevoelens, zijn passies, zijn emoties, houdingen en dromen. De student leert zo zijn eigen stem te krijgen en zichzelf ter sprake te brengen.

Aandacht voor de student is slechts een kant van de medaille. Het gaat erom iedereen te laten gedijen en te laten groeien in een curriculum waar Bildung een belangrijke plaats in heeft, zowel studenten als docenten en leidinggevenden. Het ‘meten is weten’-syndroom, de bureaucratie (protocollen en instructies) en de instrumentele rationaliteit remmen de persoonlijke ontwikkeling van de mens eerder dan dat ze deze voortstuwen. De daadwerkelijke invoering van de drie onderdelen van de zelfbeschikkingstheorie (Deci & Ryan, 2000) zou een mooi vervoermiddel voor subjectwording kunnen vormen. Meer autonomie (je eigen gedrag meer zelf kunnen bepalen), competentie (de mogelijkheden van je eigen capaciteiten kunnen benutten) en relatie (ergens toe behoren, een thuisbasis hebben) helpen om meer zelfkennis te krijgen en de eigen kracht te kunnen ervaren. Van den Berg (2014) voegt hier nog een vierde element aan toe: ‘vertrouwen’. ‘Het vertrouwen in elkaar blijkt onontbeerlijk te zijn, waardoor een krachtige identiteit ontstaat en mensen trots zijn op elkaar.’ (Zie ook mijn artikel ‘Overpeinzingen over vertrouwen). Zo wordt de docent ‘het eigen instrument’ om studenten te helpen hun uniciteit en onvervangbaarheid te ontwikkelen, zodat zij op hun beurt hun beschikbaarheid voor de ander kunnen ontwikkelen.

Als Buberiaan wil ik nog als laatste terugkomen op het begrip relatie: ‘In den beginne was de relatie’ (Buber, 1998). Relatie is in Bildung niet alleen het begin, maar ook onze bestemming. Ricoeur bekrachtigt deze visie: ‘het is zinloos te spreken over een mens zonder ook de anderen in het verhaal te betrekken.’ (Meijlink, 2015)


Bildung in een context

Sommers’ (2012) boek ‘Wij zijn onze omgeving’ laat zien hoe omgevingsfactoren de loop van je leven bepalen. Sommers toont aan dat je karakter afhangt van de context of contexten waarin je terecht komt.

Voor Bildung betekent dat dat we dienen te bepalen in welke contexten we Bildung aan de orde stellen. Natuurlijk is er eerst de beroepscontext. Het is een verschil of je iemand vraagt moedig te zijn of dat iemand wiens ondernemingsplan door de bank is afgekeurd, toch de veerkracht en moed kan blijven opbrengen om het een tweede of een derde keer aan te bieden aan een geldverstrekker. Dan hebben we de samenwerkingscontext in een groep studenten, in een Professionele leergemeenschap of in de stage. Hoe verzorg je hier je inbreng en ontwikkel je je eigen stem? Als derde is er het grotere verband, de maatschappelijke ruimte, de samenleving.

Meijlink (2015) stelt dat ‘een goed leven in de publieke ruimte betekent dat we met elkaar verantwoordelijk zijn voor een rechtvaardige samenleving’. Voor mij is het thema van het bijdragen aan en het overleggen over een rechtvaardige samenleving een noodzakelijke derde context binnen Bildung.


Stichting Hogeschool Arnhem & Nijmegen, 08-04-2016 (Gé Ophelders) https://www.han.nl/hanovatie/artike...s-van-bildung-/