'HET BESTE BREIN MOET NOG KOMEN'

Antonio Damasio, Het zelf wordt zich bewust, Wereldbibliotheek, 416 BLZ., ISBN 9028423761.


Hersenen hebben we allemaal. Maar hoe zet je de stap van hersenen naar geest, naar bewustzijn? En waar is die geest van gemaakt? Antonio Damasio, hoogleraar neurologie aan de University of Southern California, heeft van die vragen zijn levenswerk gemaakt. Een gesprek over een computer die een vaas in uw hoofd kan herkennen, over het evolutionaire belang van emoties, en over de gedachten van een hagedis.


Toen ik wakker werd, waren we aan het dalen. Ik had lang genoeg geslapen om de mededelingen over de landing en het weer gemist te hebben. Ik was me niet bewust geweest van mezelf of mijn omgeving. Ik was bewusteloos.' Vlak boven de luchthaven van Los Angeles schiet Antonio Damasio wakker. En als bij toverslag, zonder enige aarzeling, zonder enige moeite, is hij zich ervan bewust dat hij in een vliegtuig zit, op weg naar huis, met een drukke agenda voor de komende dagen voor zich, een beetje moe van de reis en blij om weer thuis te zijn.

'We vinden bewustzijn vanzelfsprekend omdat het zo beschikbaar is', constateert de vermaarde neuroloog in zijn recente bestseller Self Comes to Mind ( Het zelf wordt zich bewust. Wereldbibliotheek, 2010). 'Zo gemakkelijk te gebruiken, zo elegant in zijn dagelijkse verschijnen en verdwijnen. En toch staan we, wanneer we erover nadenken, voor een raadsel. Waar is het bewustzijn van gemaakt? Het is geest met een extra vermogen, als je 't mij vraagt, mind with a twist, aangezien we niet bewust kunnen zijn zonder een geest waarvan we ons bewust zijn. Maar waar is de geest van gemaakt? Slimme mensen zeggen dat hij uit de hersenen komt, dat hij hersenen is, maar dat is geen bevredigend antwoord. Hoe worden hersenen geest?'

We ontmoeten elkaar op de campus van de University of Southern California, waar de Portugese schrijver de post van hoogleraar neurologie bekleedt. Hij is directeur van het Brain and Creativity Institute, waar hij als arts en onderzoeker patiënten met hersenafwijkingen in de MRI-scanner stopt. En nadenkt over het bewustzijn. Self Comes to Mind, het zelf wordt zich bewust. In de hedendaagse mode van neurologie en biologisch determinisme lijkt het bewuste ik voornamelijk een illusie, een trucje, een effect, maar speelt het geen wezenlijke rol: alle belangrijke processen spelen zich onbewust af. Het eigen ik is hoogstens een toeschouwer van keuzes, beslissingen en driften die, autonoom en onaantastbaar, door het onbewuste brein worden genomen. Maar als hij wakker schrikt in een vliegtuig, is hij er, Antonio Damasio, en niet zozeer z'n brein. Voelt hij onmiddellijk dat hij er is. De conclusies die Damasio daaraan verbindt, maken hem onmodieus.

Damasio: Om te weten dat u en ik hier op dit moment zijn en met elkaar praten, moet die kennis geconcentreerd zijn op jezelf. De kennis die in je hersenen aanwezig is, verzamelt zich bij wijze van spreken om dit unieke, levende organisme dat iedereen zonder uitzondering is. En daarom zeg ik: het Zelf wordt zich bewust. De frase is eigenlijk deel van een zin die ik eerder ooit schreef: You become conscious and knowledgeable when self comes to mind: bewust word je pas wanneer de geest bedeeld wordt met het zelf. Mijn idee is dat je alleen tot een bewust brein kunt komen als er in het geestesproces een crispness, een helderheid is die tot het zelf, het ik wordt. En ik wil weten hoe het brein dat beetje extra maakt; die hoofdrolspeler die we met ons meedragen en die we het Zelf noemen. Of mij. Of ik.


Die door een vliegtuigraampje naar buiten kijkt?

Damasio: Ja. Hoe wordt het ik gemaakt? Het is een constructie die begint met het fysieke organisme dat ik ben. Eén organisme met één brein, met één hart en met één leven. Dat is de basis vanwaar uiteindelijk de identiteit gecre-eerd wordt. Wat jou maakt tot een persoon: je herinneringen, je vrienden en relaties, tot je naam toe. De smaak van voedsel of je indruk van de grootsheid van de Grote Oceaan... Dat alles is jouw eigendom.

In mijn boek vertel ik hoe de geest van meet af aan is vormgegeven. Bijvoorbeeld hoe onze geest werkt door neurologische landkaarten te maken. Ik maak bijvoorbeeld nu een kaart van u. Ik kijk naar u, dus maak ik in mijn hoofd een visueel beeld van hoe u eruitziet, hoe u gekleed bent. Ik maak een kaart van uw stem en van wat u zegt, en tegelijkertijd heb ik ook kaarten in mijn hoofd die met mijzelf corresponderen.


Is dat zomaar een idee van u, een prikkelende hypothese, of staat u al verder?

Damasio: Niks hypothese! Het is iets wat je kunt zien als je de hersenen van mensen en de hersenen van dieren onderzoekt, en waarvoor je bewijzen vindt in de MRI-scans. Om maar een voorbeeld te noemen: we hebben onlangs een serie van studies gepresenteerd waarin we iemand laten kijken naar een plaatje van een vaas. Daarna laten we die persoon naar een horloge kijken, en vervolgens naar een koffiekopje. En dan zien we in de visuele cortex in de hersenen dat er daadwerkelijk verschillende kaarten bestaan voor de vaas, de koffiekop en het horloge.


Fysiek aanwijsbaar?

Damasio: Jazeker, fysiek aanwijsbaar. En niet alleen dat. Je kunt zelfs de gegevens van een brein, van jouw brein, in een computer opslaan en doorgeven. Je kunt de data van een MRI-scan in een computer stoppen, waarna die computer in staat is uit te zoeken welk beeld wat is. De activiteit in de hersenen is zó verschillend voor de vaas en voor de mok en voor het horloge dat je steeds een heel ander patroon te zien krijgt, voor ieder voorwerp een heel andere kaart.


De computer kan weten dat ik deze Chinese vaas heb gezien?

Damasio: Ja. Als je maar genoeg data zou invoeren, kan de computer die herkenning maken. Op dit moment is onze computer al in staat te zien of uw beeld van een vaas hetzelfde is als dat van een horloge - en te zeggen dat dat niet zo is.


Verbijsterend!

Damasio: Ja, hè? Maar het grote idee in mijn boek is dat alle constructies van de geest gestoeld zijn op dat principe. Je bewustzijn komt niet uit de lucht vallen. Je hersenen produceren kaarten op tal van niveaus en van verschillende gedetailleerdheid; sommige zijn verfijnd, andere minder. Sommige kaarten gaan over de buitenwereld, andere over de wereld binnenin. Je hebt lenzen in je ogen, een versterker van geluidsgolven in je oor, en je raakt je stoelleuning aan: dit is leer - want het voelt als leer - en je brengt de toestand van je lichaam in kaart. Verder zijn er je gevoelens, of je je gelukkig of ongelukkig voelt, je seksuele lusten enzovoort; ook dat zijn kaarten. Wat ik als neurowetenschapper bovenal wil weten: hoe komt het dat de hersenen het gevoel van geluk construeren dat ik heb wanneer ik onder vrienden ben, of wanneer ik op het strand naar een prachtige zonsondergang kijk. Ik wil precies weten hoe we voelen.


Dat weten we toch? Als ik mijn vrienden zie, komt er dopamine vrij...

Damasio: Dat is maar een deel van het verhaal. Weten dat dopamine, serotonine of opioïden je helpen om je lekker te voelen, en dat andere stofjes je helpen je angst de baas te zijn, dat is één ding. Het vertelt je waarop de machine draait. Een beetje alsof ik u zou vragen hoe een auto werkt en u zegt: hij rijdt op benzine. Maar daarmee vertelt u me niet veel. Want ik wil weten hoe de auto werkt, hoe de motor in elkaar zit die de wielen doet draaien.

De wereld van de geest is voor mij in de allereerste plaats een fysieke wereld. Om een geest te hebben, heb je allereerst hersenen nodig. Organismen ontwikkelen hersenen en geest uit de activiteiten van neuronen, zenuwcellen. Die zenuwcellen zenden signalen uit naar andere cellen, naar spieren en naar elkaar. Zenuwcellen zijn georganiseerd in kleine en grote circuits; een geest ontstaat wanneer de activiteit van kleine circuits gebundeld wordt in grote netwerken en in flitsverbindingen kortstondige, steeds wisselende patronen vormt. Die patronen vertegenwoordigen dingen en situaties gelokaliseerd buiten het brein, hetzij in het eigen lichaam, hetzij in de buitenwereld. Op die manier brengt het brein de buitenwereld en zichzelf in kaart. Het is wat wij 'zien' in ons hoofd.

Als er íéts fundamenteel is in mijn denken, dan is het de notie dat het lichaam de basis is van de bewuste geest.


Wat ik me allang afvraag: wat denkt een hagedis? Heeft een hagedis bewustzijn?

Damasio: Ja, ik denk dat hij een klein geestje heeft, in verhouding tot zijn grootte. Ik denk dat hij een erg simpele geest heeft. De hagedis zal een soort van visueel plaatje hebben van de wereld om zich heen, en een auditief plaatje. Het zal in geen geval een beeld zijn zoals u dat hier van mij hebt, de details zullen 'm ontbreken. Waarschijnlijk zal het een behoorlijk mistig beeld zijn, maar voor de hagedis voldoende om bijvoorbeeld informatie over voedselbronnen te combineren. Bzzzzz! Daar vliegt een bromvlieg richting hagedis. Hij draait zijn kop en hap! Het is duidelijk dat je dat alleen kunt doen als je een zeker soort van bewustzijn hebt, als je op minimale wijze in staat bent een kaart te produceren die de wereld weergeeft.


Het verschil tussen een hagedis en een mens is dus gradueel, niet fundamenteel?

Damasio: Ja, zo kun je het zien, denk ik. Ik heb er nooit aan gedacht om dat gradueel te noemen, maar het is gradueel in die zin dat de voorstelling van de hagedis erg ruw is en de onze heel gedetailleerd. U hebt gelijk. En ver na ons kunnen er schepselen komen met zelfs een veel rijkere geest.


Daar was ik al bang voor.

Damasio: Maakt u zich geen zorgen, we zijn dan allemaal al dood en begraven.


Tijd voor een klassieker: beschikt de mens over een vrije wil?

Damasio: De vrije wil interesseert me niet. Toch niet de vrije wil zoals filosofen, theologen en zelfs psychologen die eeuwenlang hebben gezien: als een typisch menselijke faculteit. Ik denk dat vrije wil iets anders is. Het is een stoutmoedig filosofisch vraagstuk dat ik niet van zins ben op te lossen. Het laat me zelfs koud of het bestaat.

Maar omdat u aandringt: stel u even een enkele levende cel voor. Levende cellen zijn grosso modo onderworpen aan dezelfde wetten om te overleven als degene waarmee lichamen die opgebouwd zijn uit talloze cellen te maken hebben. Een cel, of een eencellig organisme als een amoebe of een pantoffeldiertje, leeft, wordt geboren, groeit. Hij ontwikkelt zich, moet op zichzelf passen en moet gevoed worden, want anders sterft hij. Als hij ziek wordt, moet hij zichzelf genezen. En op zeker moment wordt hij oud en gaat hij dood. Hetzelfde geldt voor ons lichaam. Het enige verschil zit 'm in de complexiteit van de operatie. Simpel als ze zijn, lijken afzonderlijke cellen een besluitvaardige, vastberaden wil te hebben om zo lang mogelijk in leven te blijven. Een soort van koppig verlangen tot overleven, zo lang als de genen in zijn celkern het toestaan. Ik weet het, het klinkt raar om over individuele lichaamscellen te spreken in termen van 'verlangen' en 'wil', maar hoe je het ook wendt of keert: zo gedragen cellen zich. Iedere cel in ons lichaam heeft die onbewuste wil. En zou het niet zo kunnen zijn dat onze eigen menselijke wil om te overleven, onze wil om door te zetten, ooit is begonnen als een optelsom van de rudimentaire willetjes van alle cellen in ons lichaam?

Pas op, ik breek de cultuur niet af, ik onderstreep de natuur. Je bent een mix van wat de natuur je wil laten doen en wat je zelf in staat bent zelf te scheppen en de natuur op te leggen. We hebben een vrije wil in die zin dat we in staat zijn een probleem te begrijpen en de natuur als het ware een beslissing op te dringen die niet de eerste, meest basic beslissing is. Als ik hier een reep chocolade voor u neerleg, hebt u twee keuzes: u kunt ze opeten of u kunt ze niet opeten. U hebt honger, maar u houdt niet van chocolade en u weigert? Dan legt u de wil van de natuur een nieuw niveau van wil op. Dat is zo ver als ik kan gaan.


Toch zijn we geen automaten...

Damasio: Dat zijn we in geen geval! Als wetenschapper ben ik ervan overtuigd dat emotie een bepalende factor is in de evolutie. Het is belangrijk je te realiseren dat het menselijke brein - en de wijze waarop mensen opereren - geen simpel automatisme kent dat elke actie van tevoren bepaalt. Zelfs je eigen emoties verschillen van dag tot dag, en je blijdschap op de ene dag is niet noodzakelijk dezelfde blijdschap als die van de volgende. Dingen veranderen constant. En ze veranderen op een eigen manier - dat is het kenmerkende van menselijke emotie. En zo geef je je bewustzijn vorm.


Emoties vormen het brein?

Damasio: Inderdaad. Emoties zijn geen kwestie van gecalculeerde precisie, het is niet zoiets als tellen of zo. Het is niet iets wat je van tevoren bedenkt en wat altijd hetzelfde uitpakt. Dat is waarschijnlijk waarom muziek zo dicht staat bij emotie. Muziek is waarschijnlijk in staat veel emotie op te roepen vanwege haar oneindige variatie. Neem een melodie: je schrijft een loopje voor een zanger, of een lijn voor een instrument en nooit zal de uitvoering van het stuk tweemaal dezelfde zijn. Iedere keer is het anders, heeft het dimensies die sterk lijken op hoe je eigen emoties variëren. En dát is nou precies wat levende wezens doet verschillen van robots. En precies dat ligt aan de basis van de grootsheid van de menselijke natuur.


Het menselijke genie is dus nog niet uitontwikkeld?

Damasio: Nee, ons bewustzijn is zich nog steeds aan het ontwikkelen. Zeker op cultureel niveau, maar waarschijnlijk ook in biologische zin. Een hele eeuw van filmkijken zal zeker impact gehad hebben op het menselijke zelf. Als neurowetenschapper probeer ik niet alleen uit te vissen hoe het brein werkt, maar juist ook hoe het zich onder invloed van de sociale omgeving ontwikkelt en verandert. En ik vermoed: the best is yet to come.


Knack, 18-01-2012

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB