Socioloog Hartmut Rosa weet wel waarom onze democratie niet werkt zonder religie

Hartmut Rosa, Democratie vraagt om religie (Demokratie braucht Religion), Boom, 80 blz.


De opkomst van rechts-populistische bewegingen zet de democratie onder druk, meent de Duitse socioloog Hartmut Rosa. Hij denkt een uitweg te zien – en daarvoor heeft hij goed afgekeken bij religieuze tradities.


De internationale trein waarmee de Duitse socioloog Hartmut Rosa naar Nederland reist heeft een forse vertraging, waardoor het vraaggesprek met hem later begint. Door die extra tijd heeft hij wel de kans gehad om nog eens rustig na te denken over de betekenis van de recente verkiezingswinst van de PVV en het succes van rechts-populistische partijen elders in Europa.

Dat een stem op dit soort bewegingen steeds gewoner wordt, heeft alles te maken met de ‘structurele crisis’ waarin onze samenleving zich bevindt, concludeert hij.


Wat is er aan de hand?

“Wat er in Nederland gebeurt, is geen geïsoleerd fenomeen. We zien dat op heel veel plekken in Europa en andere plekken op de wereld. Denk aan Hongarije, Polen, de Scandinavische landen, Italië, Argentinië en Brazilië. Er is iets principieels veranderd in de manier waarop de democratie functioneert.

“Het onderliggende probleem is dat onze verhouding tot de wereld is verstoord. Veel mensen hebben het gevoel dat ze allerlei aspecten van hun omgeving en hun toekomst niet meer in de hand hebben. Die onzekerheid vertaalt zich steeds vaker in een politieke stem op radicaal-rechts. Mensen willen de controle terug. Bij Brexit was dat letterlijk de tekst van de voorstanders een vertrek uit de EU: ‘Take back control’.”

Hartmut Rosa (1965), hoogleraar sociologie in de Duitse stad Erfurt, spreekt in zijn eigen land en ook daarbuiten veel over vervreemding en de politieke gevolgen daarvan. Dat doet hij in een taal die ontdaan is van jargon uit de sociologie – een zeldzaamheid in zijn vakgebied, zeker in Duitsland. Hij is een academisch onderzoeker die goed de brug weet te slaan naar een breder publiek.

De samenleving bevindt zich in een ernstige crisis, stelt Rosa in zijn publicaties. Ook in zijn nieuwste boek ‘Democratie vraagt om religie’ doet hij dat. Met z’n allen zitten we gevangen in wat hij omschrijft als een ‘razende stilstand’.

Enerzijds ziet Rosa een alomtegenwoordige ‘versnelling’. De maatschappij heeft steeds meer haast, waarbij permanent gehamerd wordt op groei, snelheid en concurrentie. Daar waar groei hét credo is, in de economie, wordt dat het scherpst zichtbaar. Maar met termen als ‘persoonlijke groei’ heeft dat denken zich ook diep in het privéleven ingevreten.

Maar het kost ons steeds meer energie om te houden wat we hebben, in het groot en in het klein. Een simpel voorbeeld: was een huis ooit op één salaris te betalen, nu zijn twee inkomens soms niet eens toereikend. “We oververhitten de atmosfeer, we wekken warmte op, we verhogen de investeringen voor energie en gebruiken steeds meer energie om te behouden wat we hebben. Dat levert een energieprobleem op voor het klimaat en een energieprobleem voor de psyche: beide branden op”, schrijft Rosa.

Het gevoel ‘dat dit niet lang meer goed kan gaan’ is volgens de socioloog overheersend geworden. Of het nu gaat over klimaat, politiek of economie. Tegelijkertijd is, aldus Rosa, een gezamenlijk hoger doel uit het zicht verdwenen. We drijven onszelf voort zonder enig idee waarheen en waartoe.


Groei was lange tijd geen probleem in onze samenleving. Waarom nu wel?

“Onze moderne samenleving, die de afgelopen paar eeuwen is ontstaan, was zo succesvol en ook zo veelbelovend omdat mensen het gevoel hadden dat ze aan een betere toekomst werkten. Dat zien we in alle geïndustrialiseerde samenlevingen: ouders gingen er altijd uit van het idee dat als ze maar hard werkten en moeite deden, hun kinderen het op een dag beter zouden hebben.

“Dat was een drijvende kracht. Dat is veranderd. We hebben niet langer het gevoel dat we op weg zijn naar een veelbelovende toekomst. We proberen de achter ons afbrokkelende rand van de afgrond voor te blijven.”


Waarom vormt deze ontwikkeling een gevaar voor onze democratie?

“Democratie heeft vertrouwen nodig, het gevoel dat je wat in de melk te brokkelen hebt. De belofte van democratie is invloed, maar de reële ervaring is vaak een andere. Welke invloed hebben jij en ik bijvoorbeeld op het beleid van de EU? Door dat gevoel van machteloosheid, niet gehoord worden, verandert de politieke cultuur.

“In plaats van vertrouwen is er woede gekomen, agressie. Iemand met andere politieke opvattingen is niet langer een gesprekspartner met wie men in discussie gaat. Het is iemand die zijn bek moet houden. De ander wordt als ‘idioot’ of ‘fascist’ bestempeld.”


Opmerkelijk genoeg bent u geen culturele somberaar. U meent een oplossing voorhanden te hebben door te kijken naar praktijken van religieuze tradities.

“Nou ja, oplossing, Het is meer een idee, een denkrichting die een uitweg kan bieden. Let wel: ik ben geen zendeling die mensen terug de kerk in wil hebben. Ik vraag mij als socioloog alleen af waar we een uitweg kunnen vinden uit het systeem waarin wij onszelf hebben gemanoeuvreerd.”


Hoe komt u dan uit bij kerk, moskee en synagoge?

“Het begint met de vraag: wat functioneert in onze samenleving niet volgens de moderne logica? De praktijken in tempels, kerken en moskeeën stammen uit een andere, voormoderne tijd, waarin mensen zich op een andere manier verhielden tot de samenleving en de wereld. Als je in een kathedraal komt heb je die ervaring ook. Er is, letterlijk en figuurlijk, ruimte. Je lijkt een andere tijdsbeleving te betreden. Religie heeft een andere ruimte en een andere tijd.

“Kerken beschikken over een verhaal, een reservoir aan riten en praktijken waar niet alleen luisteren kan worden geoefend, maar ook het leven in een andere versnelling. We hebben denkstructuren, overtuigingen en riten nodig uit die religieuze tradities. Religie brengt mensen de vaardigheid om de verbinding met het geheel aan te gaan. Religies hebben elementen in zich die ons eraan kunnen herinneren dat er een andere houding tegenover de wereld mogelijk is dan een die op groei gericht is.”

Rosa gebruikt vaak de de term ‘resonantie’. Daarmee doelt hij op ‘werkelijke verbinding tussen mensen, voorbij vluchtig contact’. Rosa, die in zijn vrije tijd graag kerkorgel speelt, gebruikt in zijn betoog muziek om duidelijk te maken wat hij bedoelt, “omdat de resonanties daar direct voelbaar zijn. De manier waarop muziek tot stand komt, brengt zaken aan het trillen. De adem, de ademtocht in zekere zin, treedt in resonantie met degenen die een instrument bespelen maar ook met elkaar, met de ruimte en met ons als luisteraars.”

Werkelijk luisteren, meent hij, kan alleen als er sprake is van echt contact, van resonantie dus. “Kijk bijvoorbeeld eens naar het avondmaal, de symbolische maaltijd waarbij christenen brood en wijn delen. Er wordt een gemeenschap gecreëerd, een relatie tussen mensen en een relatie tot het allesomvattende geheel.”


Het gaat u om een geesteshouding. Welk heilzaam effect kan die in uw optiek hebben op de democratie?

“Democratie draait erom dat burgers elkaar ontmoeten als mensen die elkaar iets te zeggen hebben. Niet in de zin van ‘Die heb ik eens even mijn mening laten weten’, maar ‘Jij hebt mij ook iets te zeggen’. Pas dan ontstaat iets gemeenschappelijks. Democratie werkt niet in een agressiemodus. Er is, om met de bijbelse koning Salomo te spreken, een ‘luisterend hart’ nodig.”
Is het niet opmerkelijk dat juist een socioloog verwijst naar religie?

“Ik houd me als socioloog ook niet bezig met de vraag of het redelijk is om te geloven. Het gaat me niet om dogma’s of leerstellingen. Ik houd me bezig met de vraag wat voor soort verhouding tot de wereld ontstaat in religieuze praktijken. En daar vind ik concepten op drie niveaus die tegenwicht bieden voor de moderne samenleving: duurzaamheid, solidariteit, opmerkzaamheid. Al deze drie dingen zoeken we. Ik geloof dat we iets wezenlijks verliezen als die manier van denken verdwijnt.”


Hoe realistisch is uw pleidooi in een verregaand geseculariseerde maatschappij?

“Ik geloof dat het allerminst utopisch is om ook nu nog uit die tradities te putten. Mensen zijn wezens die van nature de verbinding met anderen zoeken. Je hoeft alleen maar naar pasgeboren baby’s te kijken. Voordat ze kunnen praten of denken, zoeken ze met hun ogen contact met anderen. Wij zijn resonantiewezens. Religie kan ons helpen dat weer in te zien.”


Trouw, 03-12-2023 (Gerrit-Jan Kleinjan)