Is de mens vrij?

,,Christenen beschouwen de mens als vrij. De islam heeft een heel deterministische visie op het menselijk handelen. Dat is de grote tegenstelling.''


Wat zijn de grote verschillen tussen de islam en het christendom?

Eigenlijk moeten we beginnen bij de overeenkomsten. Toen Mohammed zijn Koran proclameerde, had hij een bijbelse, eschatologische boodschap voor de inwoners van Mekka. Hij noemde zich een profeet van de ene God en hij sprak over een laatste oordeel. Dat zijn allemaal fundamenteel bijbelse begrippen. De Koran in zijn beginnende boodschap is dus zeker een bijbelse boodschap.


De gelijkenissen zijn groter dan de verschillen?

De islam is niet begonnen als een beweging die zich van het christendom wilde afscheuren, zoals het christendom van het jodendom is afgescheurd. De islam is begonnen als een hervorming van het polytheïstisch centrum Mekka waar niet geloofd werd in het hiernamaals.

In een tweede fase, in Medina, toen de contacten met het jodendom en het christendom nauwer werden, werd de islam zich meer bewust van de uitdrukkingen die christenen gebruikten in verband met Jezus, met God en met de Heilige Geest, de zogenaamde Heilige Drievuldigheid. Dat idee wordt afgewezen. God kan toch geen drie personen tegelijk zijn? De christenen zijn er nooit in geslaagd om dat idee uitgelegd te krijgen aan de moslims. Volgens de Koran hebben christenen een boodschap van God gekregen, maar zijn ze nadien ontspoord in de interpretatie ervan.


Zijn de verschillen tussen christenen en moslims later niet groter geworden?

Als Mohammed, op het einde van zijn leven, Arabië bezet en Palestina wil annexeren, ontstaat een politiek conflict met het Byzantijnse Rijk, dat een christelijk rijk was.

En dat politieke conflict tussen twee grote beschavingen die hun invloedssfeer willen uitbreiden, duurt door tot de dag van vandaag.


De tegenstelling tussen islam en christendom is dus in de eerste plaats een politieke tegenstelling?

Juist. In de jaren zestig van de twintigste eeuw, wanneer zich een omslag voordoet in de katholieke kerk en men loskomt van de traditionele politieke tegenstelling, vindt de kerk opnieuw de overeenkomsten terug. Ik zit nog altijd in die beweging.

Toch blijft er een essentieel, maar weinig bekend verschilpunt tussen de islam en het christendom. De islam heeft een veel deterministischere visie op het menselijk leven. Vanaf de achtste eeuw hebben christenen aan moslims gezegd: de mens is vrij. De mens heeft een grote vrijheid van handelen gekregen van God. Die vrijheid van handelen heeft geleid tot de westerse emancipatiebeweging. Uiteindelijk heeft die emancipatiebeweging zich zelfs tegen de katholieke kerk gekeerd omdat die een veel te rigoureus standpunt heeft ingenomen.


Maar is de kloof tussen christendom en islam nu groter dan ooit?

Neen, behalve tussen fundamentalistische christenen aan de ene kant en fundamentalistische moslims aan de andere kant. En president Bush zit in het kamp van de fundamentalistische christenen. De katholieke kerk houdt nog altijd vast aan de boodschap van de jaren zestig en kijkt in de eerste plaats naar de fundamentele gelijkenis tussen de twee religies.


En die is?

De heilsbestemming van de mens. De mens is bestemd voor geluk. Het probleem is dat fundamentalistische moslims de weg opgaan van het juridisme en het 'gelukselement' tegengaan.


Waarom wordt die hang naar fundamentalisme groter?

Bij de moslims is dat begrijpelijk: bij hen is het begonnen als een defensieve reactie tegen de kolonisering en de enorme dominantie van het Westen. Dat heeft geleid tot een identiteitsverkramping binnen de islam. En dat roept dan weer een anti-islamitische reactie op in het Westen.


Leidt de islam automatisch tot een andere visie op de staat en de democratie?

Het idee dat de mens vrij is, heeft binnen de christelijke traditie geleid tot het aanvaarden van autonome dimensies binnen het leven: ,,Geef aan God wat aan God toekomt, en aan de keizer wat aan de keizer toekomt''. Politiek is autonoom, economie heeft haar functie en de godsdienst vertegenwoordigt in de samenleving de morele en spirituele dimensie.

De islamwereld is anders geëvolueerd: hier is de staat ook verantwoordelijk voor het religieuze en de morele rechtvaardigheid van de maatschappij. En daar is zelfs iets voor te zeggen, want politici kunnen ethisch moeilijk neutraal zijn. Dat zie je duidelijk bij onze politici die voortdurend aan ethiek doen. En als je religie en ethiek gaat samenbrengen, dan komen politiek en religie ook bij elkaar. In het Westen is de scheiding van kerk en staat een a priori geworden, maar eigenlijk zit daarin een moeilijkheid als je ziet dat politici niet neutraal staan tegenover ethiek, en zoals gezegd: ethiek is een dimensie van het religieuze.


Met ethische wetten krijg je een probleem.

Op dat moment vervalt inderdaad de strikte scheiding tussen kerk en staat. De staat neemt dan deels de functie van religie over. Je krijgt dan reacties uit de religieuze wereld, maar tegelijk begeeft de kerk zich onbedacht op een terrein waar techniciteit belangrijk is. Wetten maken kun je niet alleen vanuit ethische principes. De kerk redeneert vanuit principes en wordt daarin absolutistisch, terwijl men in de praktijk voor dilemma's staat.


Heeft de islam nood aan een Franse revolutie, zoals kardinaal Danneels beweert?

Dan kom je opnieuw terecht bij het probleem dat de moslims van oudsher hebben met de autonome dimensies van de wereld. Ze slagen er niet in de islamitische wet, de sharia, te herdefiniëren. Die wordt als statisch aanzien, want God heeft eens en voor altijd beslist. Sommige verlichte islamologen zeggen: we moeten kiezen tussen de islam en de sharia. Maar daar slagen de moslims niet in. Opnieuw, omdat ze vaak een deterministische visie op de mens hebben.

Emilio Platti doceert islamkunde aan de KU Leuven.



DS 09-03-2007

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB