Voor paus Franciscus is hervormingsproces in de kerk: ‘alles of niets’


Tot eind oktober vindt in het Vaticaan een synode plaats, een groot overlegproces over de toekomst van de Rooms-Katholieke Kerk, met bisschoppen, kardinalen én leken. Onder hen ook 54 vrouwen, voor het eerst met stemrecht.


Er hangt een grote donderwolk boven de kerk. Bij elk nieuw seksueel misbruikschandaal dat aan de oppervlakte komt, kleurt die wolk nog wat donkerder. In september kwam de Zwitserse kerk in opspraak, met een rapport over meer dan duizend misbruikgevallen, die vaak waren toegedekt door de heersende zwijgcultuur. Hoewel de feiten al jaren bekend waren, schudde de tv-documentaire Godvergeten onlangs ook ons land opnieuw door elkaar.

Talrijke slachtoffers vertelden voor het eerst hun aangrijpende verhaal voor de televisiecamera, wat een schokgolf joeg door België. Dat leidde tot een nieuwe parlementaire onderzoekscommissie naar seksueel misbruik in de Katholieke Kerk.

De geestelijken en leken die deze maand in het Vaticaan de toekomst van de kerk bespreken tijdens de synode, kunnen onmogelijk om dit belangrijke thema heen, zegt theoloog, filosoof en pauskenner Emmanuel Van Lierde, over de synode. ‘Het thema staat bij de aanbevelingen en de prioriteiten van de pauselijke commissie voor de bescherming van minderjarigen.’

Letterlijk betekent een synode ‘samen op weg gaan’, een proces dat paus Franciscus zeer duidelijk nieuw leven heeft ingeblazen, merkt de theoloog op. ‘De paus ziet het synodale proces als een geschikt middel tegen al te veel klerikalisme en hiërarchie binnen de kerk. Hij streeft naar een meer open en meer inclusieve kerk.’


Machtspositie priesters

Nog tot eind oktober komen daarom in het Vaticaan 464 deelnemers samen. Officieel gaat de synode over een gemeenschap vormen, de deelname van iedereen en de eigen ‘zending’ van de kerk. Tegelijk dringen onvermijdelijk de hete hangijzers binnen de katholieke wereldkerk zich op: seksueel misbruik, de machtspositie van priesters, de vraag of hun ambt zou kunnen worden opengesteld naar anderen, de positie van de vrouw ....

‘In Duitsland is inzake seksueel misbruik de bom gebarsten vanaf 2009’, zegt Van Lierde. ‘Dat zette de geloofwaardigheid van de Duitse kerk zwaar onder druk.’ Het werd de inzet van een Duits synodaal proces, dat begin dit jaar is afgelopen, en kan worden beschouwd als een opstapje naar deze grote synode in het Vaticaan.

Niet alleen schuiven in het Vaticaan kardinalen en bisschoppen aan voor onderling overleg, ook leken en experts komen aan bod. Van de 464 deelnemers zijn er 365 stemgerechtigd, onder wie voor het eerst 54 vrouwen. ‘Dat is een belangrijke stap vooruit’, vindt Emmanuel Van Lierde. Bovendien ziet de synode er heel anders uit. Alle deelnemers zitten nu aan ronde tafels, in werkgroepen die ook onderling veranderen. Dat komt al een stuk inclusiever over. ‘Vroeger zaten alle bisschoppen in rijen in hun statige soutane, nu dragen ze allemaal gewoon een pak, de geestelijken en leken onder elkaar.’

Eind deze maand moet deze synode uitmonden in een voorlopige slottekst, waarmee in de lokale kerken weer verder wordt gewerkt. Volgend jaar in oktober start de vervolgsynode. Na afloop krijgt de paus een adviestekst, waarover alle deelnemers dan hebben gestemd, op basis waarvan de kerkleider besluiten moet trekken. Althans, in principe, want na de synode over het Amazonegebied kreeg de paus het overweldigende advies om in verafgelegen gebieden het priesterschap ook open te stellen voor de zogenaamd ‘deugdelijke getrouwde mannen’, de ‘viri probati’. Maar toen legde Franciscus die aanbeveling, nochtans onderschreven door een tweederdemeerderheid, naast zich neer.


Inspraak maar geen democratie

De paus zet de deur van zijn kerk open voor inspraak. ‘Maar een echte democratie zal het ook niet worden’, waarschuwt Van Lierde. ‘De paus wil geen kerk waarin de meerderheid een drastische beleidswijziging zou opleggen aan een minderheid die daartegen nog sterk protesteert. Zoals getrouwde mannen tot priester wijden, of vrouwen tot diaken. Franciscus laat inspraak toe maar wil tegelijk waken over de eenheid binnen de kerk, en wil een breuk tussen progressieven en conservatieven vermijden. Dat is zijn taak is als paus.’

Van seksueel misbruik en machtsuitoefening, tot de rol van het priesterschap of de rol van de vrouw, dat zijn te veel thema’s voor zo’n synodaal proces, merkt Van Lierde op. ‘Jonge generaties kunnen er bijvoorbeeld met hun hoofd niet bij dat vrouwen in de kerk veroordeeld blijven tot een tweederangsrol.’
Voor het eerst zitten geestelijken en leken, onder wie vrouwen, samen aan ronde tafels.

De theoloog heeft daarom het gevoel dat de Katholieke Kerk afstevent op een nieuw, derde Vaticaans Concilie. Bij zo’n omvangrijke kerkvergadering wordt de Katholieke Kerk ‘bij de tijd gebracht’, ook via een herschrijving van de katholieke leer. Het tweede Vaticaans Concilie dateert van de jaren 60 en werd toen beschouwd als een belangrijke modernisering. Zo werd toen al de positie van lokale bisschoppen en van leken binnen de kerk versterkt.

Voor paus Franciscus, besluit theoloog Van Lierde, betekent dit synodale proces ‘alles of niets. Hij blies het synodale proces veel meer leven in, duldt de inspraak van leken en opende de deur voor een mentaliteitswijziging binnen de kerk.’ Maar loopt dit fout, en komt die breuk er bijvoorbeeld toch, dan is dit pontificaat voor een stuk mislukt.

‘Ik acht het heel goed mogelijk dat de paus aftreedt tussen beide synodes, bijvoorbeeld in de lente van 2024’, zegt Van Lierde. ‘Dat geldt voor beide gevallen, zowel als de synode mislukt maar ook als ze wel succesvol blijkt. Want dan begint zijn opvolger meteen met een vers succes.’ Blijft Franciscus toch aan als kerkleider, dan is het tot aan het einde van zijn dagen. De pauselijke agenda zit alvast propvol, zeker tot na het heilig jaar 2025, dat opnieuw miljoenen katholieke pelgrims naar Rome zal lokken.


DS, 16-10-2023 (Ine Roox)

Op bisschoppensynode wordt kerkgeschiedenis geschreven, ondanks onduidelijkheid


De bisschoppensynode over de toekomst van de katholieke kerk is halverwege. Welke kant het uitgaat is nog onduidelijk, ook al omdat het Vaticaan spaarzaam is met informatie.


Paolo Ruffini is dezer dagen niet de meest benijdenswaardige persoon in het Vaticaan. Hij is voorzitter van het communicatieteam van de bisschoppensynode die op dit moment in het Vaticaan wordt gehouden. Van Ruffini wordt verwacht dat hij journalisten bijpraat over wat zich allemaal afspeelt op misschien wel de belangrijkste vergadering van de katholieke kerk sinds het Tweede Vaticaans Concilie (1962-65).

Het probleem is dat Ruffini niet veel kan zeggen vanwege een soort van mediastop die paus Franciscus heeft ingelast. Tijdens de openingsmis op 4 oktober zei hij dat luisteren ‘prioriteit nummer 1’ is tijdens deze synode en om dit voor elkaar te krijgen vroeg hij de deelnemers af te zien van al te veel publiciteit. Anders gezegd: geef vooral geen inhoudelijke interviews.

Al eerder had de paus benadrukt dat er tijdens de synode alle ruimte moet zijn voor de Heilige Geest – dé hoofdrolspeler - en niet voor pers en publiek. “Dit is geen televisieprogramma waar we over alles kunnen praten”, zei de paus begin september tegen journalisten tijdens zijn terugvlucht naar Rome vanuit Mongolië.


Gissen

Een totale ‘black out’ is het nou ook weer niet geworden. De openingsmis werd zoals gebruikelijk door het Vaticaan uitgezonden. Ook worden af en toe inleidingen gestreamd van de plenaire bijeenkomsten die plaatsvinden in de grote audiëntiezaal van het Vaticaan. Maar naar wat zich voor de rest afspeelt tussen de 365 deelnemers is het eigenlijk gissen.

Het is de taak van Paolo Ruffini en zijn team om journalisten wel informatie te geven over de beraadslagingen, maar tegelijkertijd niet te veel prijs te geven. Zoals afgelopen maandag als Ruffini tijdens een briefing weer als het eerste het woord krijgt. Hij vertelt dat er bij de negende plenaire bijeenkomst van deze assemblee 343 deelnemers aanwezig waren. Dat de paus er ook was, maar dat die tijdens de pauze wegging en dat een aantal aanwezigen juist die dag de verjaardag van hun bisschopswijding vieren. Waarvan akte.

Ruffini vertelt dat er die ochtend is gesproken over module B2 van het werkdocument dat als thema heeft Medeverantwoordelijkheid voor de zending. Hij geeft het woord aan een collega-woordvoeder. Zij somt onderwerpen op waar die ochtend zoal over is gesproken: synodaliteit en de noodzaak om daar verder onderzoek naar te doen, oecumene en de interreligieuze dialoog. Ook de rol van de vrouw in de kerk kwam aan de orde. “Dit is niet het einde, we krijgen nog meer presentaties. We zijn nog steeds bezig met onderscheiden”, aldus de woordvoerder.

Daar moesten de aanwezige journalisten en in bredere zin de geïnteresseerde katholieken het mee doen. Namen en rugnummers werden niet gegeven.


Onbeveiligde link

Vorige week ontplofte er nog een klein publicitair bommetje in het Vaticaan. De Amerikaanse website The Pillar zei toegang te hebben gekregen tot een onbeveiligde server met daarop allerlei ‘vertrouwelijke’ gespreksverslagen van de verschillende werkgroepen, waarbinnen in klein verband over allerlei thema’s wordt doorgepraat.

Veel kwam er trouwens niet naar buiten. The Pillar kwam tegemoet aan een verzoek van paus Franciscus om ‘een zekere terughoudendheid’ in de berichtgeving over de synode te betrachten en hield zich in. De site moest wel toegeven dat wat ze lazen niet zoveel verschilde van wat Paolo Ruffini en zijn collega’s in hun briefings naar buiten brachten.

Los van deze kortstondige opwinding over dit datalek, lijkt de sfeer tijdens deze synode goed en lijkt het merendeel van de deelnemers enthousiast over de vernieuwde opzet waarbij de paus, kardinalen, bisschoppen, gewone gelovigen - en ja ook vrouwen - door elkaar heen zitten aan ronde tafels in de grote audiëntiehal van het Vaticaan. “Toen ik het vooraf allemaal doorlas, leek het me heel complex, maar het gaat heel natuurlijk en het werkt”, vertelde hulpbisschop van Utrecht Ted Hoogenboom aan het Nederlands Dagblad. Hoogenboom vertegenwoordigt de Nederlandse bisschoppenconferentie bij deze synode.


Alles komt aan bod

Andere deelnemers beschreven de vergadering als ‘open’ en ‘gebalanceerd’, zeiden nog maar eens dat iedereen welkom is in de kerk en dat er geen sprake van is dat de paus met deze synode zijn eigen opvattingen aan de kerk wil opleggen. Die laatste angst leeft sterk bij sommige behoudende katholieken.

Verder lijken alle heikele onderwerpen aan bod te komen, zoals verwacht. Van homoseksualiteit tot de wens van veel katholieken om vrouwen meer macht te geven in de kerk en toe te laten tot de gewijde ambten. Daarbij gaat het dan vooral over het diaconaat, de mogelijkheid van vrouwelijke priesters zou nauwelijks ter sprake zijn gekomen. Over vrouwelijke diakens en vrouwelijke priesters zijn de meningen onder de synodedeelnemers verdeeld, maar dat wisten we eigenlijk al.


Er wordt kerkgeschiedenis geschreven

Ondertussen kan niemand ontkennen dat er dezer dagen in het Vaticaan kerkgeschiedenis wordt geschreven. Afgelopen vrijdag mocht voor het eerst een vrouw een assemblee van de bisschoppensynode voorzitten. De gelukkige was de 74-jarige Mexicaanse religieuze Maria de los Dolores Valencia Gomez. Zij vond het “een geschenk en een genade” om met paus Franciscus aan de ‘hoofdtafel’ te zitten in de synodehal. Volgens haar was het ook een teken van dingen die eraan zitten te komen in de kerk. “Ik heb het gevoel dat dit een geleidelijk proces is”, zei Gomez. “Beetje bij beetje zullen we veranderingen zien.”

Ook nieuw is dat dat een vrouw meeschrijft aan de slottekst van de bisschoppensynode. Het gaat om de Ierse religieuze Patricia Murray. Zij werd overigens niet gekozen door de andere synodedeelnemers gekozen, maar persoonlijk door de paus benoemd. Soms loopt een paus op de troepen vooruit.

Die slottekst moet er eind volgende week zijn en dan gaan de synodedeelnemers erover stemmen. Hoeveel de buitenwereld precies meekrijgt van dit proces, blijft de vraag. De Amerikaanse jezuïet Thomas Reese is sceptisch: ‘Uiteindelijk zal de synode misschien een heerlijke maaltijd serveren, maar niemand zal weten hoe ze die bereid hebben. Niemand zal leren koken.”


Blog Trouw, 18-10-2023 (Stijn Fens)

Slotverklaring bisschoppensynode laat veel vragen open, de woorden ‘homoseksueel’ of ‘lhbti+’er’ vallen nergens


Over heikele onderwerpen zijn de katholieke meningen verdeeld. De priesterwijding van de vrouw lijkt ver weg en het woord lhbti+ valt niet.


Opgelucht verlieten de deelnemers aan de bisschoppensynode zaterdagavond na bijna vier weken vergaderen voor het laatst de audiëntiehal van het Vaticaan. Ze hadden net gestemd over de slotverklaring, paragraaf voor paragraaf. Die kregen allemaal ruim de vereiste twee derde meerderheid. Sommige deelnemers wachten het slotgebed niet af en verlieten met de koffer in de hand al eerder het Vaticaan.

De slotverklaring van de synode is voorzichtig van toon en vermijdt controversiële aanbevelingen en al te ambitieuze vergezichten. Het lijkt erop dat in een poging consensus te bereiken, de taal over gevoelige onderwerpen als de positie van de vrouw in de kerk en homoseksualiteit is afgezwakt in vergelijking met eerdere voorbereidende documenten.


Aanloop is uniek

Paus Franciscus wil een vernieuwde, synodale kerk waarin iedereen mee kan denken over de toekomst. Een kerk die beter luistert en waarin iedereen van elkaar wil leren. Over hoe dat moet hebben de 350 synodedeelnemers de afgelopen weken gesproken in een ruim opgezette vergaderzaal waar iedereen, kardinalen, bisschoppen, gewone gelovigen, door elkaar in kleine groepjes aan ronde tafels zat.

De aanloop naar deze synode was uniek. Paus Franciscus vroeg alle 1,3 miljard katholieken tijdens een wereldwijde consultatie hun wensen en verlangens over hun kerk op tafel leggen. Dit leidde tot een werkdocument dat tijdens de synode werd besproken. De opzet van de kerkvergadering was ook nieuw. Voor het eerst hadden vrouwen stemrecht.

Alle heikele onderwerpen komen in de slotverklaring, getiteld Een synodale kerk op missie, aan bod. Maar het antwoord op veel vragen wordt overgelaten aan de tweede sessie van deze synode, die volgend najaar wordt gehouden. Er hoefden dus nog geen knopen te worden doorgehakt.


Meer erkenning en waardering voor de vrouw

Over de positie van de vrouw in de katholieke kerk wordt in de slotverklaring gezegd dat er ‘een duidelijke roep is om meer erkenning en waardering voor de bijdrage van vrouwen en om een toename van de pastorale verantwoordelijkheden die aan hen zijn toevertrouwd’. Over de toelating van vrouwen tot het diaconaat, een eerste stap op weg naar vrouwelijke priesters, is de synode voorzichtig.

Voor sommige deelnemers is de wijding van vrouwen tot diaken ‘onaanvaardbaar’ en in ‘strijd met de traditie’, zegt het document. Anderen vinden het juist ‘een passend en noodzakelijk antwoord op de tekenen des tijds’. De synode concludeert tenslotte dat over dit onderwerp meer onderzoek nodig is.

De discussies rond identiteit en seksualiteit roepen volgens het synoderapport ‘nieuwe vragen’ op waar de kerk mee aan de slag moet. Maar het woord ‘homoseksueel’ of ‘lhbti+’er’ valt nergens, terwijl die laatste term wel in het werkdocument voorkwam. Kardinaal Grech, secretaris-generaal van de synode, zei zaterdagavond dat ‘de synode het nodig vond om ieders tempo te respecteren.’

James Martin, de Amerikaanse priester die opkomt voor rechten van lhbti+’ers in de kerk, zei tegen de National Catholic Reporter dat hij ‘teleurgesteld, maar niet verrast’ was over wat het document over deze groep in de kerk te zeggen had. “Er waren zeer uiteenlopende meningen over het onderwerp,” zei Martin. “Ik zou echter willen dat sommige van die discussies, die open en eerlijk waren, in de uiteindelijke synthese waren opgenomen.”


Voetbalwedstrijd

Los van alle heikele punten is het slotdocument een blauwdruk voor een meer gastvrije kerk die dichtbij de wereld staat. Vrouwen hebben meer te vertellen, priesters moeten hun almacht afstaan en er wordt omgekeken naar mensen in de marge.

Voordat deze synode begon waren veel conservatieve katholieken bang dat de katholieke kerk, die zij zo liefhebben, te grabbel zou worden gegooid. Vooruitstrevende katholieken hoopten juist op hervormingen. Beiden moeten geduldig afwachten hoe dit alles afloopt. De synode zit nu in de rust en de uitslag kan nog alle kanten op.

Voor paus Franciscus is vooral belangrijk hoe er gespeeld wordt. Het ging hem bij deze synode vanaf het begin om de methode, niet om concrete resultaten.


Trouw, 29-10-2023 (Stijn Fens)

Vaticaanse synode was ‘stap in de goeie richting’, maar grote doorbraken bleven uit


In Rome is het wekenlange overlegmoment over de toekomst van de katholieke kerk uitgemond in een slottekst met enkele opvallende stellingen. Vrouwen en leken zijn niet meer weg te denken uit de kerk, priesteropleidingen moeten ‘wereldser’ worden. Grote doorbraken bleven uit.


Samen op weg gaan. Dat is de letterlijke betekenis van het synodale proces, dat de voorbije drie weken plaatsvond in het Vaticaan. In totaal verzamelden 464 deelnemers in Rome, van kardinalen en bisschoppen tot zusters, leken en experts, voor een wekenlang overleg. De gespreksthema’s: de hete hangijzers in de rooms-katholieke kerk, een wereldgemeenschap van 1,37 miljard gelovigen. ‘Dat de kerk meer moet aansluiten bij de uitdagingen in een moderne wereld, lijkt voor de meerderheid van de deelnemers wel duidelijk’, zegt theoloog en pauskenner Emmanuel Van Lierde tijdens een gesprek in Rome.

Zo was de positie van de vrouw binnen de kerk een belangrijk thema. Uiterlijk volgend jaar, wanneer in Rome de vervolgsynode plaatsvindt, moet de paus volgens de synodale deelnemers duidelijk stelling innemen over het vrouwelijke diaconaat. ‘Een diaken bekleedt een ambt binnen de kerk, gericht op naastenliefde’, zegt Van Lierde. ‘Er zijn historische sporen dat ook vrouwen tot de zesde eeuw diaken waren. Maar sindsdien worden zij uit die functie geweerd.’ Op de synode was een grote meerderheid het erover eens dat er ‘dieper moet worden nagedacht over vrouwelijke diakens’, maar ook dat de paus eindelijk een duidelijke beslissing moet nemen in het aanslepende debat.

Ook de bestrijding van seksueel misbruik, machtsmisbruik en klerikalisme was een belangrijk thema. De strijd tegen klerikalisme – priesters die in hun ivoren toren blijven – en de liefde voor een pastorale kerk zijn stokpaardjes van deze paus, die als Jorge Bergoglio straatpastoor was in de sloppenwijken van Buenos Aires. Tijdens de synode groeide het besef dat een grondige hervorming van de priesteropleidingen kan bijdragen tot priesters die sterker met beide voeten in de wereld staan, zegt Van Lierde.


Gesloten bolwerken

Priesterseminaries mogen niet langer gesloten bolwerken zijn. ‘Tijdens de synode werd nagedacht over docenten die leken en vrouwen zijn, en over “gemengde” klassen, waarbij seminaristen bijvoorbeeld een deel van hun opleiding volgen met gewone universiteitsstudenten theologie (zonder priesterroeping, red.).’ De priesteropleiding moet ook meer aandacht besteden aan de omgang met intimiteit en seksualiteit, en jonge priesters moeten kunnen rekenen op meer begeleiding in hun carrière – zeker hoe ze moeten omgaan met het verplichte celibaat. ‘Kortom’, zegt Van Lierde, ‘de hele opleiding moet op de schop.’

Het celibaat werd tijdens deze synode niet in vraag gesteld. Dat was anders na de Amazonesynode, in 2019. Toen besloot een tweederdemeerderheid dat ‘deugdelijke, getrouwde mannen’ (de ‘viri probati’) ook in aanmerking zouden moeten komen voor het priesterschap, zeker in afgelegen gebieden met een groot priestertekort. De paus legde die aanbeveling toen naast zich neer.

De aanbevelingen over vrouwelijke diakens en een grondige hervorming van de priesteropleiding zijn ook niet meer dan een richtlijn: een voorlopige slottekst, waarmee straks de lokale kerken overal ter wereld verder aan de slag gaan. In oktober volgend jaar komen de deelnemers weer samen in Rome, om al hun bevindingen opnieuw te bespreken. Die vervolgsynode zal uitmonden in een definitieve adviestekst, gericht aan de paus.

Maar die tekst is niet bindend. Als de synode aanbeveelt dat vrouwen tot diaken worden gewijd, is Franciscus niet verplicht die wens in te willigen. De paus vreest dat vrouwelijke diakens zouden worden ingezet om het priestertekort te compenseren. De oorspronkelijke missie van een diaken is de inzet voor zieken en armen, en daarom werken velen in de zorg, het onderwijs of bij vluchtelingenorganisaties. Maar een diaken mag ook doopsels toedienen en voorgaan in een huwelijks- en begrafenisplechtigheid (zonder eucharistie). Kortom, de verleiding bestaat om in parochies met een priestertekort steeds vaker diakens als ‘vervangpriesters’ te gebruiken. Komen daar ook nog eens vrouwelijke diakens bij, dan neemt dat risico toe, zo redeneert deze paus.

Bovendien zou het vrouwelijke diaconaat op termijn een opstapje kunnen zijn naar het vrouwelijke priesterschap. Het verliep immers precies zo binnen de anglicaanse kerk. Op dit vlak bewaakt deze ogenschijnlijk ‘progressieve’ paus de oerconservatieve lijn. Zeker, de Argentijnse kerkvader benoemde beduidend meer vrouwen in beslissende organen van het Vaticaan. Maar de echte macht blijft weggelegd voor gewijde mannen. Franciscus schuilt achter het uitgesproken standpunt van Johannes Paulus II, die de deur sloot voor vrouwelijke priesters, maar uitte zelf ook al meer dan eens theologische bezwaren tegen het vrouwelijke priesterschap.


Zure oprisping

Tegelijk haalde Franciscus wel het oude, synodale proces vanonder het stof, en blies de overlegprocedure nieuw leven in. Dat daarbij ook leken mee mochten stemmen, en voor het eerst ook 54 vrouwen, leidde tijdens de synode nog tot een zure oprisping bij conservatieve bisschoppen. In een duidelijke toespraak zette Franciscus ze op hun plaats. ‘Leken en vrouwen hebben duidelijk hun rol verworven in de kerk’, zegt Van Lierde. ‘Er is geen weg meer terug.’

Ook al laten de echte beslissingen nog op zich wachten, de grote bijeenkomst in het Vaticaan was in de eerste plaats een praktische oefening in echt overleg. Sommige bisschoppen erkenden achteraf dat er in hun bisdom eigenlijk niet zo erg naar anderen werd geluisterd. Zo vertrokken enkele bisschoppen deze week in die zin “bekeerd” naar huis’, zegt Van Lierde.

De katholieke kerk blijft een logge tanker, die niet zomaar radicaal van koers verandert. ‘Maar de belangrijkste thema’s voor zo’n hervorming liggen wel op tafel, en uit het stemproces bleek telkens een grote meerderheid’, zegt Van Lierde, die de synode samenvat als ‘een stap in de goede richting’.


Blog DS, 03-10-2023 (Ine Roox)