Wat als we vriendschap en niet de romantische liefdesrelatie centraal stelden?


Als vriendschap en niet het huwelijk nu eens het fundament van de samenleving werd? Het is een interessante denkoefening die journaliste Rhaina Cohen uitwerkt in haar boek The other significant others. “Vrienden zitten samen in de wachtzaal tot die Ene Ware passeert.”


“Wat in Friends gebeurt, is een mooi voorbeeld, niet?” lacht Rhaina Cohen. De vriendschap tussen Monica en Rachel is zo hecht. Ze zien elkaar graag, ze kennen elkaars kleinste kantjes. Maar wanneer Monica een relatie krijgt met Chandler, vindt iedereen het doodnormaal dat Rachel plaats ruimt en verhuist. De romantische relatie heeft voorrang op de vriendschapsband. Vrienden zitten in de periferie, in de wachtzaal waar ze samen wachten tot die Ene Ware passeert. Het is een gegeven dat we zelfs niet in vraag stellen.”

Cohen, journalist en producer bij de Amerikaanse media-organisatie NPR, stelt het wel in vraag en schreef er een boek over: The other significant others. Haar boek slaat aan. Niet alleen in de VS, maar ook in Korea, waar al aan de vertaling wordt gewerkt. Nu wordt ook Europa wakker, vertalers kunnen amper volgen. De premisse, die Cohen compromisloos vastpakt, is dan ook prikkelend: wat als vriendschap, en niet het huwelijk centraal zou staan in het leven? Zelf noemt ze haar boek een cultuurkritiek, een verkenning van wat mogelijk is, als we afstappen van wat we kennen. Wat we kennen, is simpel: een monopolie van het koppel en huwelijk, wat overal doorsijpelt: in onze denkpatronen en sociale systemen, in onze verwachtingen en toekomstdromen. Die vastgeroeste verwachtingen staan haaks op hoe de westerse maatschappij nu draait, met een groeiend aandeel singles, een eenzaamheidsepidemie en een stijgende levensverwachting, waardoor de zorgbehoefte op latere leeftijd toeneemt. Onder die omstandigheden is het bijna absurd om te blijven zweren bij de idee dat de maatschappij organiseren rond het romantische partnerschap de enige juiste manier is, en dat al wat daarvan afwijkt raar of verkeerd is.

“Vriendschap heeft in onze samenleving een kleinere plek gekregen dan ze verdient”, zegt Cohen via videoverbinding. Zij pleit voor een alternatief en ging op zoek naar rolmodellen, “vrienden die een ‘wij’ geworden zijn, mensen die een fundamentele platonische langetermijnrelatie hebben uitgebouwd. Er bestaan geen scripts of ceremonies voor wat ze samen hebben. Geen woorden zelfs.” Want hoe noem je zo iemand? Een getuige in haar boek heeft het over “mijn persoon”. “Soulmate kwam ook vaak terug,” zegt ze. “Of ‘platonische levenspartner’. Natuurlijk bestaat het woord vriend ook al, maar dat dekt zo veel ladingen en is algemeen en uitgehold. Dus zie je dat mensen grijpen naar woorden die geleend worden uit de relationele sfeer.”


Geen friends with benefits

De vriendschapsgetuigenissen die ze verzamelde, gaan immers verder dan wat wij doorgaans vrienden noemen. “Ik noem ze olympisch in hun vriendschap”, zegt ze. “Ze rekken het concept ver op, en tonen daardoor wat mogelijk is wanneer we vriendschap centraal zetten in het leven.” Ze portretteert bijvoorbeeld twee vrouwen die samen oud worden. Ze wonen samen en zorgen voor elkaar, ze zijn elkaars significante andere, zonder dat er seks of romantiek bij komt kijken. Dat laatste is het geval bij al haar getuigen. Het gaat niet om friends with benefits, wel om vrienden die voor de belangrijkste beslissingen in hun leven op elkaar vertrouwen of elkaar volgen. Ze vertelt over twee mannen, dertigers, allebei artsen. Wanneer de ene verhuist, reist de andere hem achterna, zo hard is het gemis. Ze hebben samengewoond en een bedrijf opgestart en ze hebben ook elk relaties met vrouwen. Die relaties bleven zelden duren, omdat de vrouwen steevast meer ruimte wilden dan ze kregen. Uiteindelijk besloten de twee om zich op de datingmarkt te profileren als niet-monogaam, om meteen duidelijk te maken dat ze hun platonische partner als hun primaire partner zagen. Intussen is de romantische partner van een van beiden deel van het verhaal.

Cohen interviewt ook twee vrouwen die een functionele familie begonnen, nadat een van beiden alleenstaande moeder was geworden en haar zoontje gezondheidsproblemen kreeg. Er passeren aan beide kanten wel eens romantische partners, maar het vriendschapsgezin blijft de kern. Of neem Stacey en Grace, een man en een vrouw die onderzoeken welke klik ze nu eigenlijk hebben en hoe ze samen een leven kunnen uitbouwen. Cohen vertelt ook haar eigen verhaal. Vandaag woont ze samen met haar man en een stel vrienden met kinderen, maar de echte aanleiding voor haar boek was haar vriendschap met een vrouw die ze M. noemt en die ze leerde kennen toen ze naar Washington DC verhuisde. “Het was een diepe, levensbepalende vriendschap. Het voelde als meer dan wat we doorgaans begrijpen onder ‘vriend’. Daarom wou ik onderzoeken hoe en wanneer we de lijn trekken tussen zo’n relatie en een romantische relatie.” Seksuele aantrekkingskracht tussen haar en M. was er niet, schrijft ze, maar wel affectie. En dat is ook het geval in de andere vriendschappen in haar boek. Elke getuige heeft nochtans af te rekenen met de vanzelfsprekende veronderstelling van de buitenwereld dat er wel seks in het spel moet zijn, want “hoe kan dat anders?”.

“Wanneer we twee mensen hand in hand zien lopen, denken we per definitie dat het een stel is. Terwijl er echt wel een grijze zone is waarvoor we geen taal hebben. Seks is maar één manier om tot intimiteit te komen, liefde en lust volgen niet altijd hetzelfde pad”, zegt ze. “In onze kinderjaren zien we er geen graten in. We vinden het niet raar als schoolkinderen geen seconde zonder elkaar willen doorbrengen. Maar na de puberteit valt dat weg. Dan komen seks en romantiek in ons leven en worden we geacht op zoek te gaan naar een partner die ons hoofd op hol brengt en bij wie we ons – soms al bij de eerste ontmoeting – afvragen of we samen toekomstplannen kunnen maken.”


Met Michelangelo in bed

Hoe en waarom? Dat is simpel. Ze lacht: “En ze leefden nog lang en gelukkig, kennen jullie dat riedeltje in België ook? Zijn we niet allemaal zo opgevoed? Het is een sprookjesgedachte die we geïnternaliseerd hebben en waar we blijkbaar niet meer vanaf raken. Nochtans waren er ooit andere tijden. In het oude Rome bijvoorbeeld, stond vriendschap centraler dan romantiek. En als je kijkt naar de jaren 1700 tot begin 1900 waren intieme vriendschappen tussen mensen van hetzelfde geslacht geen zeldzaamheid – met brieven waarin ze hun ziel blootlegden, zelfs met uitwisseling van haarlokken, zonder dat dat seksueel geïnterpreteerd werd. Parallel daaraan zie je hoe het huwelijk een pragmatische status had en in de eerste plaats een financieel en economisch instituut was. Daar gingen we in de 20ste eeuw anders over denken. Dat had met twee dingen te maken. Onze ideeën over seksualiteit veranderden: seks werd belangrijker in een relatie tussen twee mensen en ook hechte relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht kregen sneller een seksueel etiket opgeplakt. Maar belangrijker: we gingen andere dingen verwachten van het huwelijk. Dat evolueerde naar een relatie waarin alles draaide rond liefde en intimiteit. Dingen die in de eeuwen daarvoor een mogelijke bonus van een pragmatisch huwelijk waren, werden er nu de basis van. We verwachten dat onze partner een Michelangelo is die de beste versie van onszelf creëert.”


Eén winkel voor alle gerief

Vandaag zien we dan ook de backlash van dat allesomvattende huwelijk, zegt ze. “Relatietherapeute Esther Perel zegt het treffend: we verwachten nu van één mens wat we vroeger van een heel dorp verwachtten. In een recent interview gebruikte iemand de term one stop shopping. Alles wat we zoeken in het leven hopen we op één plek te vinden, namelijk in onze liefdesrelatie. Dat is niet haalbaar. Er zijn grenzen aan wat we kunnen geven. Je kunt van een leerkracht toch ook niet eisen dat die alle vakken doceert? Door dat wel van een partner te verwachten, riskeer je de relatie op losse schroeven te zetten. Die backlash ervaren steeds meer mensen, en dus duikt vrijwel intuïtief de gedachte op aan meerdere significante anderen.”

Dat we daarbij meteen denken aan open relaties en polyamorie, vindt ze niet raar. “Dat is ook een interessante verkenning van die grijze zone, maar toch iets helemaal anders”. Cohen heeft het over platonische relaties, los van seks. En raar genoeg draagt net dat bij tot de onduidelijkheid. Als seks wegvalt in een hechte relatie, schiet verbeelding al snel te kort. Want daar ligt in onze gedachten net de scheidingslijn tussen wat al dan niet “een relatie” is. Ook als het op praktische en wettelijke dingen aan komt. Zo vertelt ze in haar boek het verhaal van twee vriendinnen van wie er één eierstokkanker kreeg. De andere bleef haar zes jaar verzorgen, maar stootte vaak op gesloten deuren: ze moest het ziekenhuis wijsmaken dat ze de echtgenote was, ze kon geen familiaal verlof nemen, ze had geen recht op rouwdagen toen haar vriendin overleed. Bovendien begreep niemand de zwaarte en omvang van haar rouwproces. “Want hey, het was toch geen familie en ze hadden toch niks samen? ”


Man die wijdbeens op metro staat

“In België hebben jullie toch een samenlevingscontract? Dat is al iets,” zegt Cohen. “En recent zijn er een paar interessante internationale cases geweest waarbij vriendschap als partnerschap werd gezien. In Zweden besliste het hooggerechtshof dat bij twee vrienden die samen op een boerderij woonden de overlevende wel degelijk recht had op de uitkering van de levensverzekering onder de voorwaarden van een soort samenlevingscontract. In het Canadese Alberta heb je het principe van de “volwassen interdependente relatie” waarbij twee mensen die samen een economische en huishoudelijke eenheid vormen, rechten hebben die vergelijkbaar zijn met die van een huwelijk.”

Het sterkt Cohen in haar geloof dat we op een kantelmoment zitten, zowel in onze gedachten als maatschappelijk – gedreven door noden aan meer keuzevrijheid. “Vandaag stappen we in een scenario en kruipen we in een rol waarin niet iedereen wil zitten. In theorie is het een one size fits all, maar in de praktijk past het niet iedereen en niet altijd. We denken dat we een keuze hebben, maar eigenlijk ligt er maar één optie open. Een Hobson-keuze dus: take it or leave it.” In haar boek heeft ze er een mooie metafoor voor: het huwelijk of de klassieke relatie is als een man die wijdbeens op de metro staat en geen ruimte laat voor iets anders. Tijd om onze verbeelding te gebruiken.”


DS, 23-03-2024 (Lieve Van de Velde)