De Amerikaanse theocratie


Aartsconservatieve krachten zijn er in de VS altijd geweest, schrijft Annelien De Dijn. Nieuw is dat ze inspiratie putten uit gevaarlijk katholiek fundamentalisme.


Op 24 juni verklaarde het Amerikaanse Hooggerechtshof Roe v. Wade onconstitutioneel. Daarmee kan in conservatieve, door de Republikeinen gedomineerde staten abortus illegaal worden. Maar het is nog de vraag of het daarbij blijft. Clarence Thomas, een van de meest conservatieve leden van het Hooggerechtshof, heeft duidelijk gemaakt dat wat hem betreft ook het grondwettelijke recht op contraceptie, het homohuwelijk en zelfs homoseksuele relaties afgeschaft moet worden. Het is ook niet ondenkbaar dat het Hooggerechtshof het leven van de foetus grondwettelijke bescherming geeft – waarmee abortus ook verboden zou worden in progressieve staten zoals New York en Californië. Verder zou een dergelijk recht op foetaal leven de overheid verregaande controle geven over vrouwen, door roken of drinken tijdens een zwangerschap potentieel strafbaar te maken. Niet te verwonderen dus dat veel Amerikaanse progressieven vrezen dat de wereld van Margaret Atwoods The handmaid’s tale, waarin Noord-Amerika een patriarchale theocratie is geworden, niet meer veraf is.

Het radicalisme van het Hooggerechtshof gaat hand in hand met de opkomst van een nieuw soort religieus conservatisme in Amerika, dat ‘integralisme’ of ‘postliberalisme’ wordt genoemd. Klassieke conservatieven waren vooral gefocust op het klein houden van de overheid. Ronald Reagan, bijvoorbeeld, werd beroemd – en berucht – met slogans als ‘government is not the solution to our problem, government is the problem’. Natuurlijk had de conservatieve beweging ten tijde van Reagan en zijn opvolgers ook een belangrijke en politiek invloedrijke religieuze vleugel, die actief streed tegen abortus en homorechten. Maar de ideeën en het intellectuele vuur kwamen toch vooral van de small-government-vleugel. Opiniemakers en politici als James Buchanan, Ron Paul of David Boaz enthousiasmeerden generaties jonge conservatieven met hun pleidooi voor het terugdringen van de staat en de individuele vrijheid. Zij werden op hun beurt geïnspireerd door Ayn Rand, de auteur van invloedrijke romans als The Fountainhead – én een overtuigde atheïst. De religieuze Reaganites, aangevoerd door evangelische predikers zoals Jerry Falwell, leken vooral nuttig te zijn om stemmen te leveren; hun argumenten werden niet echt serieus genomen.

Maar ondertussen is er een nieuwe, intellectueel assertieve religieus-conservatieve beweging ontstaan. Niet protestantse predikers, maar katholieke denkers nemen hierin het voortouw, onder wie professoren aan prestigieuze universiteiten zoals Adrian Vermeule (Harvard) en Patrick Deneen (Notre Dame). Die denkers zetten zich niet alleen af tegen het links-liberalisme van de progressieve Democraten, maar ook tegen het klassieke small-government conservatisme. In hun ogen zijn zowel progressieven als de Ayn Rand-school in hetzelfde bedje ziek omdat individuele autonomie hun belangrijkste waarde is. Dat progressieven die autonomie vooral zoeken in de persoonlijke sfeer, en de aanhangers van Ayn Rand in de economische, maakt in de ogen van Vermeule en Deneen weinig verschil. De gemiddelde mens is volgens hen immers helemaal niet in staat zelf richting te geven aan zijn leven. Daarom is onderwerping aan traditionele autoriteiten, normen en waarden – die van de katholieke kerk – noodzakelijk.

Wat betekent dat in de praktijk? De radicaalsten onder de katholieke conservatieven – vooral Vermeule – willen de scheiding tussen kerk en staat ongedaan maken. Vermeule is de meest prominente verdediger van het ‘integralisme’, een project waarmee de staat ondergeschikt wordt gemaakt aan de spirituele autoriteit van de kerk. In die ‘integrale’ staat zouden niet-christenen geen volwaardige burgerrechten krijgen, zouden vrouwen geen stemrecht hebben, en zou blasfemie strafbaar worden. Andere katholieke conservatieven, die zichzelf als ‘post-liberaal’ omschrijven, vermijden dat soort opruiende taal over een katholieke staat; zij positioneren zich als de verdedigers van traditionele christelijke normen en waarden. Post-liberalen pleiten in het bijzonder voor het herstel van traditionele genderverhoudingen door een verbod op abortus, homoseksualiteit en ‘gender-ideologie’. Maar waar zowel Vermeule als de meer gematigde ’post-liberalen’ het over eens zijn, is dat die hervormingen niet kunnen wachten tot er een democratische meerderheid voor gevonden is. Daarom richten zij zich in belangrijke mate op de rechterlijke macht om hun doelstellingen te verwezenlijken. En niet zonder reden: dankzij Trump zijn intussen vijf van de negen leden van het Hooggerechtshof uiterst conservatieve katholieken.

De antidemocratische opstelling van katholieke conservatieven zoals Vermeule en Deneen vloeit ten dele voort uit hun verwerping van individuele autonomie. Als mensen niet in staat zijn om zelf richting te geven aan hun leven, volgt daaruit dat je hen ook beter niet te veel zeggenschap geeft over de manier waarop ze bestuurd worden.

Maar het antidemocratische karakter van het nieuwe conservatisme kan ook begrepen worden als een reactie op de voortsluipende ontkerkelijking van de Amerikaanse samenleving. Het aandeel zelfverklaarde christenen in de VS daalde van 75 procent in 2011 naar 63 procent in 2021; en drie op de tien Amerikanen hebben op dit moment geen religieuze affiliatie – tegenover twee op de tien een decennium eerder. Progressieve verworvenheden zoals het recht op abortus en het homohuwelijk genieten steeds bredere steun onder de Amerikaanse bevolking. Een Gallup poll uit 2021 toont dat zelfs onder de Republikeinse kiezers 55 procent het homohuwelijk steunt — in 2011 was dat nog maar 28 percent.

Vanuit dat perspectief is het dan ook niet zo vreemd dat het nieuwe conservatisme vooral focust op instellingen zoals het Hooggerechtshof, die zich aan democratische controle onttrekken, om zijn doelstellingen te verwezenlijken. Daarmee zitten ze op dezelfde lijn als de Republikeinse partij, die zich sinds de verkiezing van Obama steeds antidemocratischer opstelt, zoals blijkt uit haar pogingen om het stemrecht van zwarte Amerikanen en andere minderheden in te perken. Ook racisme en ordinaire machtspolitiek spelen daarbij een belangrijke rol, maar het nieuwe religieuze conservatisme vormt met de steun voor white supremacy een gevaarlijke cocktail, die de Amerikaanse democratie ernstig bedreigt – zoals tijdens de mislukte couppoging van 6 januari 2021 duidelijk werd. In het slechtste geval zou die onheilige alliantie kunnen leiden tot een regime dat veel weg heeft van Atwoods dystopie.

Op het eerste gezicht lijken die Amerikaanse ontwikkelingen misschien niet relevant voor de Europese context. De ontkerkelijking is hier al veel verder doorgezet dan in de VS – zeker in het noorden van Europa. Het idee dat er in de Lage Landen een coalitie aan de macht zou kunnen komen die abortus verbiedt, lijkt weinig waarschijnlijk. Daarnaast zijn de meeste Europese democratieën robuuster dan de Amerikaanse, omdat onze politieke systemen minder makkelijk te manipuleren zijn door extremistische minderheidsbewegingen. Het Amerikaanse Hooggerechtshof heeft bijvoorbeeld veel meer politieke zeggenschap dan vergelijkbare instellingen in Europa.

Toch zijn er redenen om bezorgd te zijn. Als het in Washington regent, druppelt het in de Europese hoofdsteden. En terwijl de Amerikaanse samenleving de laatste tien jaar minder kerkelijk is geworden, lijkt het christendom in Europa juist aan een opmars bezig. Voormalige oostbloklanden zoals Polen en Hongarije hebben een sterke religieuze revival doorgemaakt. In Frankrijk en Italië lijkt het conservatieve katholicisme terug van nooit helemaal weggeweest, zoals het succes van de manifestaties tegen het homohuwelijk en -adoptie demonstreerde. Verder zijn er ook allerlei kruisbestuivingen denkbaar tussen antimigratiebewegingen, die in veel Europese landen aanzienlijke steun genieten, en religieuze conservatieven. Tom van Grieken (Vlaams Belang) kondigde de zwangerschap van zijn partner aan met de leuze ‘nieuwkomers maken we zelf’, het Forum voor Democratie verkoopt babypakjes met die slogan. De patriarchale samenleving bepleit door katholieke intellectuelen – met haar verbod op abortus, homoseksualiteit en niet-traditionele genderverhoudingen – sluit naadloos aan bij het omvolkingsverhaal van radicaal rechts. Via die sluipweg zou de theocratie ook wel eens in Europa ingang kunnen vinden.


DS, 02-07-2022 (Annelien De Dijn)