Democratie vs. autocratie? Het Westen tegen de rest? Zo simpel is het niet meer

Uit een nieuwe wereldwijde peiling die Timothy Garton Ash mee opzette, komt een wereld à la carte naar voren. Daarin moeten de V.S. en Europa beter leren navigeren.

Terwijl de leiders van de twee supermachten, de VS en China, een topontmoeting houden in San Francisco, grijpen veel waarnemers terug naar bipolaire gemeenplaatsen. Een nieuwe Koude Oorlog! Het Westen tegen de rest! Democratie versus autocratie! Laten we het Globale Zuiden het hof maken!

De grote Zwitserse historicus Jacob Burckhardt waarschuwde al voor zulke vreselijke vereenvoudigingen. De wijsheid begint bij het besef dat we in een wereld leven die versnipperd is tussen meerdere grootmachten en middelgrote spelers die zich niet zomaar in twee kampen laten verdelen.

De resultaten van een ambitieuze wereldwijde opiniepeiling, vandaag bekendgemaakt, bieden meer inzicht in deze nieuwe wereldwanorde. In opdracht van de Europese Raad voor Buitenlandse Relaties en in het kader van een onderzoeksproject aan de universiteit van Oxford over Europa in een veranderende wereld, is dit de tweede keer dat we peilen naar wat we de Citrus-landen noemen: China, India, Turkije, Rusland en de VS. Dit najaar hebben we daar nog eens vijf grote niet-Europese landen aan toegevoegd: Saudi-Arabië, Indonesië, Zuid-Afrika, Brazilië en Zuid-Korea – en elf Europese.

Hier enkele bevindingen om van wakker te liggen. Meer dan de helft van de ondervraagden in China, Saudi-Arabië en Turkije meent dat de VS in oorlog zijn met Rusland. Duidelijke meerderheden in die landen – en ook in India en Indonesië – geloven dat Rusland de oorlog in Oekraïne binnen de vijf jaar zal winnen. Meer dan de helft van de respondenten in China, Saudi-Arabië en Rusland vindt het waarschijnlijk dat de Europese Unie in de komende twintig jaar zal uiteenvallen. Dat is ook de mening van 45 procent in Turkije (een erkend kandidaat voor lidmaatschap van die ‘uiteenvallende Unie’) en, nogal schokkend, van niet minder dan een derde van de Europeanen aan wie we het vroegen. Interessant: er is een correlatie tussen de overtuiging dat de EU waarschijnlijk zal uiteenvallen en de overtuiging dat Rusland waarschijnlijk de oorlog zal winnen. Voeg dat samen en je ziet hoezeer de geloofwaardigheid van zowel Europa als de VS op het spel staat in Oekraïne.

Onze peiling werd afgerond voor het uitbreken van een andere oorlog, die tussen Israël en Hamas, die de nieuwe wereldwanorde nog verergert. Wel vroegen we naar de waarschijnlijkheid van een direct militair conflict tussen de VS en China over Taiwan binnen dit en vijf jaar. Liefst 52 procent in China en 39 procent in de VS vindt dat waarschijnlijk. Dit soort profetieën is in staat zichzelf te vervullen.

Uitzondering Rusland

Er is ook goed nieuws voor het Westen: Europa en de VS winnen de schoonheidswedstrijd als het aankomt op soft power. Op de vraag waar je zou willen wonen als het niet in je eigen land was, geeft een duidelijke meerderheid in Brazilië, Saudi-Arabië, Zuid-Afrika, Zuid-Korea en Turkije aan: in Europa of de VS. Alleen in Zuid-Afrika koos meer dan 10 procent van de respondenten voor China – bijna niemand wil in Rusland wonen.

De aantrekkingskracht van het Westen gaat verder dan dat. Met uitzondering van Rusland verkiezen de mensen in de meeste landen ‘de VS en hun partners’ boven ‘China en zijn partners’ als het gaat om mensenrechten en internetregulering. Ze zeggen ook dat Rusland geen deel uitmaakt van Europa ‘als het aankomt op politieke waarden’, wat duidelijk aangeeft dat ze Europa associëren met politieke waarden.

Wat betreft hard power, zijn ze duidelijk niet onder de indruk van Europa, maar wel van de VS. Op het gebied van handel is China de favoriete partner, maar bijna al deze landen verkiezen de VS boven China als het gaat om ‘samenwerking op het gebied van veiligheid’.

We stelden ook deze uitdagende vraag: als jouw land gedwongen zou worden om te kiezen tussen een Amerikaans of een Chinees blok, in welk blok zou je dan het liefst terechtkomen? De VS winnen afgetekend. Als het erop aankomt, zouden mensen in Brazilië, India, Saudi-Arabië, Zuid-Afrika, Zuid-Korea en Turkije voor een door Amerika geleid blok kiezen. In Indonesië ligt het iets dichter bij elkaar, maar net als op veel andere vlakken is Rusland de enige duidelijke uitzondering.

Dus: de rest verkiest het Westen? Misschien als ze gedwongen worden om te kiezen. Maar wat echt naar voren komt uit onze peiling, is dat de meeste van deze landen denken dat ze kunnen kiezen om niet te kiezen. Ze kunnen nauwere economische betrekkingen met China onderhouden, met de VS samenwerken op het gebied van veiligheid en tegelijkertijd genieten van alle geneugten die Europa met zijn soft power te bieden heeft. Een wereld met meerdere concurrerende machten geeft hen de kans om te variëren.

Op die manier leidt een multipolaire wereld niet tot multilateralisme, zelfs niet tot niet-gebondenheid zoals die in de Koude Oorlog werd begrepen, maar wel naar wat de Indiase leider Narendra Modi multi-afstemming noemt. Als grootmacht tussen andere grootmachten streef je je eigen nationale belangen na, waar die je ook heen voeren, waarbij je je voor verschillende kwesties aansluit bij veranderende partners.

Simplistische binaire kaders

Mijn coauteurs Ivan Krastev en Mark Leonard en ik typeren dit als een wereld à la carte, afgezet tegen de oude vaste menu’s van de Koude Oorlog, waarnaar president Joe Biden teruggrijpt met zijn binaire kader van democratie versus autocratie.

Veel mensen hebben genoten van het bordspel Diplomacy (er zijn ook vriendschappen door gesneuveld), waarin je met Europese grootmachten uit het begin van de 20ste eeuw speelt die heilige, eeuwigdurende allianties smeden om vervolgens als verraders van kant te wisselen en hun beste vriend in de steek te laten. Aan het begin van de 21ste eeuw beslaat het echte Diplomacy de hele wereld en is het nu een vierdimensionaal spel. Je kunt op één lijn zitten met de VS als het om veiligheid gaat, terwijl je vriendjes bent met Rusland als het gaat om energie en met China als het gaat om handel. Het zijn niet alleen de grote jongens buiten Europa die het spel spelen. Het Servië van Aleksandar Vucic doet het ook en de Hongaar Viktor Orban is de ultieme cynicus aan tafel.

De les voor het Westen is niet dat we onze waarden moeten opgeven. Wel dat we slimmer moeten worden en de wereld moeten zien zoals hij is, niet zoals we willen dat hij is. Gooi die simplistische binaire kaders overboord en ontwikkel gerichte strategieën voor grote en middelgrote machten, zoals India, Zuid-Afrika of Turkije. Zolang je de nieuwe regels van het spel niet snapt, maak je geen kans.

Timothy Garton Ash. Doceert Europese studies aan Oxford en Stanford

DS, 16-11-2023