Darwin, na het feest


Na een jaar vol boeken, tv-programma's en interviews over het belang en de erfenis van Charles Darwin maakt GERARD BODIFEE een kritische stand van zaken op.


Het Darwinjaar loopt ten einde. De viering van honderdvijftig jaar The Origin of Species heeft bij ons en elders veel gedachten losgemaakt over de betekenis van Darwins theorie, die stelt dat de levende soorten op aarde, de menselijke inbegrepen, door een lang evolutieproces tot ontwikkeling gekomen zijn. Het was jammer maar onvermijdelijk dat daarbij nogal wat energie gespendeerd moest worden om beweringen tegen te spreken van ‘creationisten' die er niet in slagen wetenschappelijke kennis onbevangen onder ogen te zien en teruggrijpen naar een interpretatie van het bijbelse scheppingsverhaal die al door christelijke exegeten in de middeleeuwen verworpen werd. Nog altijd lijkt het in de 21ste eeuw niet voor iedereen duidelijk dat een religieuze tekst geen wetenschappelijke theorie is, en dat aan een wetenschappelijke theorie geen religieuze betekenis gehecht kan worden.

Zijn we (behalve dan de creationisten) nu definitief overtuigd van de juistheid van de theorie van Darwin?

Nee natuurlijk, aangezien geen enkele theorie ooit definitieve zekerheid oplevert. Vroeg of laat kan elke theorie moeten wijken voor een betere. In de wetenschap bepalen waarnemingsgegevens, niet vastgelegde dogma's, wat als waarheid wordt aangenomen. Zo moest zelfs de ooit zo onwankelbaar geachte zwaartekrachttheorie van Newton vervangen worden door de betere theorie van Einstein. Wat wel vaststaat, is dat de theorie van Darwin (in zijn ondertussen neodarwiniaanse versie) op dit ogenblik de bekende biologische feiten het best weergeeft en verklaart. Maar wie zal zeggen wat de toekomst ons nog leert?

Verdedigers van Darwin gaan in hun enthousiasme vaak een stap te ver, zoals dit jaar herhaaldelijk gebleken is. Zo hamert de bekende Britse evolutiebioloog Richard Dawkins er telkens op dat het neodarwinisme niet zomaar een theorie is, maar een feit (a fact!). Daarmee slaat hij de bal mis, natuurlijk, en stelt hij zijn tegenstanders in het gelijk die hem in dat opzicht graag corrigeren. Het statuut van het (neo)darwinistisch verklaringsschema is dat van een theorie, niet van een feit. Zoals de theorie van de zwaartekracht een theorie is, geen feit.

Wetenschappers zouden hun zaak ook een dienst bewijzen indien ze er vlotter voor uitkwamen dat de neodarwiniaanse theorie weliswaar een bevredigende uitleg geeft van de waargenomen verschijnselen, maar geen volledige. Heel wat aspecten van de werkelijkheid vallen buiten het gezichtsveld van deze theorie, zoals bijvoorbeeld het doelgericht handelen dat bij mensen en dieren meebepalend is voor sommige gedragingen. De darwiniaanse theorie verklaart de biologische processen uitsluitend vanuit oorzaken, terwijl in de levende natuur onmiskenbaar intentionele handelingen worden verricht. Het begrip ‘wil' maakt geen deel uit van het gedachtegoed van de bioloog, ook al speelt een wil alvast in het menselijke handelen ongetwijfeld een rol.

Tenslotte zou het van grote maatschappelijke en filosofische betekenis zijn (en wellicht een misverstand met creationisten opruimen) wanneer wetenschappers er nadrukkelijker op zouden wijzen dat in het licht van de kennis waarover wij nu beschikken, en ondanks bepaalde romantische ideeën, de natuur niet langer model kan staan voor het menselijke gedrag. Het darwinistische evolutieproces functioneert door middel van blinde mutaties en meedogenloze selecties. Een humane samenleving kan zich niet volgens deze principes organiseren. Ook al heeft het menselijke gedrag zijn wortels in de biologische natuur, de ethische mens dient zich te distantiëren van bepaalde natuurlijke reflexen, en op zoek te gaan naar andere inspiratiebronnen dan Moeder Natuur voor het ontwikkelen van moraliteit en humaniteit.

De wetenschap formuleert theorieën die de waargenomen feiten uitleggen, maar daarnaast ontstaat een menselijke initiatief dat deze kennis, zonder ze te ontkennen, irrelevant verklaart met betrekking tot de eigen humane realiteit.


DS, 12-12-2009 (Gerard Bodifée)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB