Breken met Orban verzwakt de EU, niets doen ontwricht de EU

Paul Scheffer


In München kreeg het stadion niet de kleuren van de regenboog, maar in veel andere steden gebeurde dat wel (DS 23 juni). Het initiatief tekent de groeiende afkeer van het autoritaire bewind in Hongarije. Steen des aanstoots is een nieuwe wet die voorlichting aan jongeren over homoseksualiteit verbiedt. Die wetgeving past in de antiliberale koers die de Hongaarse premier Viktor Orban al zo’n tien jaar volgt.


De Nederlandse premier Mark Rutte was daar voor zijn doen uitgesproken over: ‘Als Europa, naast een markt- en munteenheid en een samenwerking voor onze collectieve veiligheid ook een waardegemeenschap is, en dat vinden we allemaal, dan kan het niet waar zijn dat in de Europese Unie een land zoiets achterlijks uithaalt als de Hongaren nu doen.’

De normatieve afstand tussen Oost en West in Europa maakt het moeilijk om nog over zoiets als een waardegemeenschap te spreken. De autoritaire wending van landen als Hongarije en Polen, dreigt uit te lopen op een breuk in de Europese Unie. Wellicht is dat onvermijdelijk, maar iedereen begrijpt dat na het vertrek van de Britten niemand zit te wachten op nog zo’n conflict.

Nou, niet iedereen, want in populistische kringen waarderen ze de Hongaarse ambassadeur in Nederland, András Kocsis. Die verdedigt de nieuwe wet en ziet in het hedendaagse liberalisme een vorm van intolerantie: ‘Westerse Europeanen willen leven in een postnationale en postchristelijke wereld. Wij respecteren die keuze. Maar zij willen meer dan dat: zij willen dat wij ook zo gaan leven*.’

Waarom is het verzet tegen homoseksualiteit zo sterk in een land als Hongarije? Orban wees eerder al op de krimpende bevolking: ‘De liberale democratie versterkt gezinnen niet: ze houdt vol dat er veel varianten van het gezin bestaan, dat er veel uiteenlopende levensstijlen zijn en dat we daar geen onderscheid tussen mogen maken. Een van de gevolgen is dat we nu een periode van demografisch verval doormaken.’

Zo leidt de ‘demografische paniek’ in Hongarije tot een agressieve gezinspolitiek. En daarin past zoiets als het homohuwelijk natuurlijk niet. Om de krimp van de bevolking tegen te gaan, krijgen gezinnen met vier of meer kinderen een vrijstelling van inkomstenbelasting. Het is een van de manieren waarmee de regering de bevolking wil stimuleren om kinderen te krijgen.

De afname van de bevolking verklaart zeker niet alles van Orbans omarming van het gezin en afwijzing van het homohuwelijk. Dat laatste is het symbool bij uitstek geworden van een decadente westerse wereld waartegen autoritaire leiders zich keren. Niet alleen in Oost-Europa, maar net zo goed in het Midden-Oosten. De open samenleving is allang niet meer de norm waar iedereen zich naar wil voegen.

In Falend licht beschrijven Oost-Europa-kenners Ivan Krastev en Stephen Holmes de achtergrond van de opkomst van leiders als Orban. De afwijzing van het liberalisme heeft veel te maken met de manier waarop de privatisering verliep na 1989. De verdediging van particulier eigendom en de markteconomie werd gecorrumpeerd door de min of meer legale toe-eigening van het publieke bezit door de voormalige communistische elites.

Maar er speelt volgens Krastev en Holmes ook een cultureel gemotiveerde weerzin tegen het liberalisme dat in de woorden van de ambassadeur een ‘postnationale’ en een ‘postchristelijke’ wereld wil opdringen. Die westerse houding tegenover landen als Hongarije wordt ervaren als neerbuigend. Die houding is samengevat in een term als ‘achterlijk’ die viel naar aanleiding van de nieuwe wet.

Dat versterkt het gevoel tweederangsburger te zijn: het Oosten zal er nooit echt bij horen. Zo gezien geeft Orban een stem aan de rancune van velen. De liberale waarden staan in zijn ogen voor een verlies aan zelfbeschikking. Hij roept het beeld van een christelijk bolwerk op: ‘We moeten formeel verklaren dat we niet divers willen zijn en dat we geen gemengd volk willen worden.’

En daarmee staat de Europese Unie voor een levensgroot dilemma. Gezien de onrust in het Oosten – waar Rusland een agressieve rol speelt – zou een breuk met Orban tot een verdere verzwakking leiden van de Unie als veiligheidsgemeenschap. Tot nog toe is telkens geprobeerd om de zaak niet op de spits te drijven: de geopolitieke gevolgen van een breuk zijn te groot.

Toch is deze ontwijkende opstelling tegenover Orban moeilijk vol te houden. Daarvoor is de kloof te diep: de pijlers van de rechtsstaat vallen een voor een om. De reacties in Brussel op de wet over homoseksualiteit zijn dan ook ongebruikelijk fel. Er valt niet aan te ontkomen: deze autoritaire wending blijven gedogen, ontwricht de Europese Unie als waardegemeenschap.

Paul Scheffer, hoogleraar Europese studies (Tilburg)


DS, 26-06-2021