De VS en Europa moeten beseffen dat niet de hele wereld aan hun kant staat


Voor de VS en Europa woedt in Oekraïne een strijd tussen Goed en Kwaad, zegt Ruud Goossens. Die morele blik helpt niet om de rest van de wereld te begrijpen.


Op veel westers applaus kon de Braziliaanse president Luiz Inácio Lula da Silva de afgelopen weken niet rekenen. Bij een bezoek aan China hekelde Lula de wapenleveringen aan Kiev. Daarmee stimuleren de Verenigde Staten en Europa volgens hem de oorlog in Oekraïne. Zijn land doet er dus niet aan mee. Lula trapte ook op zere tenen door de verantwoordelijkheid voor wat in Oekraïne gebeurt niet alleen in Russische schoenen te schuiven. Hij ziet fouten aan beide zijden. Daarvoor gaf de Russische minister van Buitenlandse Zaken, deze week op bezoek in Brazilië, hem en welgemeend compliment.

Het leidde tot veel verontwaardigde westerse reacties. Lula’s woorden botsen hard met de manier waarop hier naar het Oekraïense conflict gekeken wordt. Voor de VS en Europa is dit een gevecht tussen Goed en Kwaad. De Amerikaanse president Joe Biden spreekt al een jaar van een ‘strijd tussen democratie en autocratie’. Zo krijg je al snel de indruk dat Vladimir Poetin door iedereen, op enkele boze sterke mannen als Xi Jinping na, wordt geïsoleerd. Maar dat klopt niet. Lula’s recente uit*latingen maken nog eens duidelijk dat veel belangrijke landen niet zomaar achter de VS en Europa aanlopen.

Het punt is niet dat Lula gelijk heeft. Poetin viel Oekraïne binnen, zijn troepen richtten slachtpartijen aan in Boetsja, ze maakten Marioepol met de grond gelijk. Daar kanttekeningen bij plaatsen is heikel. Lula probeerde de laatste dagen dus bij te sturen. Het punt is wel dat morele verontwaardiging de blik vertroebelt. Ze maakt het moeilijker om goed te zien dat de rest van de wereld totaal anders naar deze oorlog kijkt. In het Westen hoort men, als Lula spreekt, vooral een gebrek aan solidariteit met Oekraïne of zelfs geheul met een dictator. Dat helpt niet altijd om de andere kijk van het ‘Globale Zuiden’ beter te begrijpen.


Ongebonden meerderheid

Die afwijkende blik is niets nieuws. Hij was er al bij de start van de oorlog. In de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties werd toen gestemd over Poetins invasie. Precies 141 van de 193 VN-leden steunden een resolutie waarin de Russische agressie werd veroordeeld. Maar vier landen schaarden zich aan Russische zijde. Dat werd voorgesteld als een indrukwekkende anti-Russische meerderheid. Sommige westerse leiders zeiden dat de ‘hele wereld’ zich tegen Poetin keerde. Toen al zeiden lucide waarnemers, zoals de Indiase auteur Pankaj Mishra, dat de waarheid complexer was. Tal van grote landen, zoals India of Zuid-Afrika, onthielden zich.

Het afgelopen jaar benadrukten westerse politici en analisten graag dat Poetin erin is geslaagd om de Navo te versterken. Dat is correct. De VS en Europa trekken nog altijd aan hetzelfde zeel. Maar die eensgezindheid beperkt zich tot het Westen. Het Globale Zuiden kiest steeds meer voor een andere koers. Het gros van de landen die de oorspronkelijke VN-resolutie steunden, weigerde om wapens te leveren aan Kiev. Volgens het onderzoeksinstituut van The Economist woont twee derde van de wereldbevolking nu in landen die neutraal zijn of Rusland steunen.

Dat voelen we. Toen de VS en Europa meteen na de invasie omvangrijke sancties goedkeurden, gingen velen ervan uit dat de Russische economie zou imploderen. Dat gebeurde niet. En dat is niet alleen aan China te danken. Ook ongebonden landen als Turkije en de Verenigde Arabische Emiraten doen nog altijd zaken met Moskou. Ze leggen minder gewicht in de schaal dan de VS of Duitsland, maar ze worden wel belangrijker. De 25 belangrijkste ongebonden landen waren in 1992 goed voor 11 procent van het globale bbp. Nu is dat al 18 procent.


Europa’s problemen

Die ongebonden landen kijken totaal anders tegen het conflict in Oekraïne aan dan het Westen. Ze nemen niet zomaar aan dat wat daar gebeurt een wereldprobleem van de eerste orde is. Ze zien het als een regionale kwestie. Dat werd vorig jaar nogal puntig verwoord door de Indiase minister van Buitenlandse Zaken. ‘Europa doet alsof zijn problemen wereldproblemen zijn, terwijl de problemen van de wereld niet zijn problemen zijn.’

Dat gevoel wordt breed gedeeld in het Globale Zuiden. Crisissen die voor hen veel existentiëler zijn dan Oekraïne, kunnen op veel minder westerse aandacht rekenen. Rijke landen spijzen het VN-klimaatfonds veel minder dan ooit beloofd. 80 procent van de vluchtelingen in de wereld wordt opgevangen door (relatief) arme landen. Volgens het IMF kampen al meer dan vijftig landen in Azië, Afrika en Latijns-Amerika met een groeiende schuldencrisis. Toch moeten zij, als er een pandemie uitbreekt, achter in de rij gaan staan wanneer er vaccins worden verdeeld.

Dat leidt tot tal van verwijten over westerse hypocrisie. Waarom krijgen andere gewelddadige conflicten zoveel minder aandacht? Waarom mag Israël het grondgebied van de Palestijnen al meer dan 50 jaar illegaal bezetten? Waarom mogen de VS wapens leveren aan Saudi-Arabië om in Jemen een ‘proxy war’ met Iran uit te vechten?


Kat uit de boom

De ongebonden landen laten zich dus niet moreel onder druk zetten. Ze kiezen onbeschaamd voor hun eigen belang. Ze hebben er geen voordeel bij om kamp te kiezen in de nieuwe koude oorlog tussen het Westen en China/Rusland. Neem India. Dat land doet het meeste zaken met de VS en Europa. Maar het koopt zijn wapens vooral in Rusland. Het maakt geen aanstalten om die relatie op het spel te zetten, nu vijand China steeds machtiger wordt.

Zo hebben tal van landen eigen redenen om de kat uit de boom te kijken. Turkije is lid van de Navo en levert wapens aan Kiev. Maar president Erdogan drijft de export naar Rusland ook op. Saudi-Arabië onderhield decennialang intense banden met de VS, maar nu is China de belangrijkste handelspartner. Dat willen ze daar niet op het spel zetten. En ook de Brazilianen weigeren te kiezen. ‘We horen niet automatisch bij een van twee kampen’, zei Mauro Vieira, hun minister van Buitenlandse Zaken, onlangs. ‘Wat ons leidt, is ons nationale belang.’

Je overtuigt die landen en hun leiders niet door op de gruwel, de leugenachtigheid of de inconsequenties van Poetin te wijzen. Of door hen, zoals Emmanuel Macron een paar maanden geleden deed, de mantel uit te vegen. Bij een speech in Kameroen, in juli vorig jaar, hekelde de Franse president de ‘hypocrisie’ van de Afrikaanse leiders. Ze blijven voluit handel drijven met Poetin. Dat kan je verderfelijk vinden. Maar het maakt weinig indruk om dat als westerse leider te zeggen op een continent waar Europa (en Frankrijk) decennialang iedere vorm van zelfbeschikking vertrappeld heeft.


Een ander frame

In Foreign Affairs schreef David Miliband, de voormalige Britse minister van Buitenlandse Zaken, deze week dat het niet wijs is om deze oorlog als een gevecht tussen democratie en autocratie te framen. Het klopt ook niet. Heel wat van de landen die wapens weigeren te leveren, zijn grote democratieën, zoals Brazilië. Van de 50 landen die Freedom House als dictaturen omschrijft, kregen er in 2021 precies 35 militaire steun van de VS. En Oekraïne zelf stond in 2021 op de 97ste plaats in de World Press Freedom Index. Hoe nobel het gevecht van Zelenski ook is, een modelstaat was zijn land nog niet voor Poetin er binnenviel.

Miliband zegt dat het beter is om er een gevecht voor internationaal recht van te maken. Dat klinkt al iets minder arrogant. Het maakt de opdracht niet minder complex. Als je coalities tot stand wilt brengen met landen als India of Turkije, duiken er al snel netelige democratische vragen op. Toch kan het helpen om naar pertinente opmerkingen uit het Globale Zuiden te luisteren. Landen als Brazilië of Zuid-Afrika hekelen al jaren hun gebrek aan impact op het wereldtoneel. Tal van grote internationale instellingen, zoals het IMF, zijn nog altijd op westerse leest geschoeid.

Het is een debat dat het Westen niet uit de weg kan blijven gaan. Het wordt moeilijk. Een multipolaire wereldorde zal, zeker voor ons, niet altijd leuker worden. Het betekent instabiliteit en machtsverlies. Maar het is een onvermijdelijke evolutie. Misschien kan er begonnen worden met een hervorming van de VN-Veiligheidsraad. Meer dan 50 procent van de kwesties waarover die instelling zich buigt, heeft betrekking op Afrika. Geen enkele van de permanente leden komt uit dat continent. Ook de westerse grootmachten vonden dat nooit een urgent probleem. Maar het speelt hen nu wel parten.


DS, 22-04-2023 (Ruud Goossens)