Een presentje voor de oligarchen


Een grand cru was 2022 nog niet voor Russische oligarchen, zegt Ruud Goossens. Maar onlangs kregen ze ook goed nieuws. Dankzij het Europees Hof van Justitie.


Herinnert u zich de OpenLux-affaire nog? De laatste jaren was er geen gebrek aan stevig journalistiek onderzoek naar belastingparadijzen en witwaspraktijken. Maar die speurtocht, onder leiding van Le Monde, verdient toch een aparte vermelding. De Franse krant bracht in het voorjaar van 2021 met keiharde cijfers aan de oppervlakte wat het Groothertogdom zo graag verdoezelt. Luxemburg is nog altijd een offshore-centrum van je welste. Er zijn 55.000 spookfirma’s actief die goed zijn voor een gezamenlijk vermogen van meer dan 6.000 miljard euro. Ondernemende multimiljardairs, popsterren en topvoetballers ontwijken er belastingen, terwijl Italiaanse maffiosi en Russische oligarchen er geld van criminele afkomst witwassen. Le Monde noemde hen allemaal bij naam.

Maar OpenLux was ook interessant omdat al die informatie, in tegenstelling tot de Panama Papers uit 2016, niet afkomstig was van een klokkenluider. De Franse krant was zélf in een databank van de Luxemburgse overheid gedoken. Die heeft een dure naam: het ‘register van uiteindelijk begunstigden’. Maar ze bevat wel uiterst interessante info: ze vermeldt voor elk bedrijf wie er écht de touwtjes in handen heeft. Zo kun je door een schermvennootschap heen kijken. Na maandenlang onderzoek van honderdduizenden documenten kon Le Monde zo onder meer 37 van de 50 rijkste Franse families tevoorschijn toveren.

Dat zal voorlopig niet meer lukken. Sinds een dag of tien is het Luxemburgse register niet langer zomaar te raadplegen. Dat is een gevolg van een onrustwekkend arrest van het Europees Hof van Justitie. Dat kreeg in onze contreien nauwelijks aandacht, terwijl het de strijd tegen witwaspraktijken en belastingontwijking in het hart treft.


Afpersing en kidnapping

Een jaar of zeven geleden besliste de Europese Unie dat alle lidstaten verplicht zijn om zo’n register van ‘uiteindelijk begunstigden’ aan te leggen. Dat kaderde in de strijd tegen belastingontwijking die Europa begin jaren 90 langzaam op gang was beginnen trekken. Maar in 2018, na de publicatie van de Panama Papers, schakelde de EU een versnelling hoger. Lidstaten werden verplicht om hun registers voor iederéén toegankelijk te maken. De filosofie was eenvoudig: de strijd tegen fraude is een collectieve inspanning die je niet alleen aan speurders kunt overlaten. Daarom moesten ook journalisten, academici, ngo’s of activisten zonder al te veel praktische belemmeringen in de databanken kunnen zoeken.

In Luxemburg leidde dat tot protest. Enkele ‘ultiem begunstigden’, van wie de identiteit niet bekend is, vroegen om geanonimiseerd te worden in het publieke register. Een van hen voerde aan gevaar te lopen als de info over zijn (of haar) rijkdom publiek zou worden. Hij (of zij) vreesde onder meer voor afpersing of kidnapping. Het verzoek werd afgewezen. Toen daartegen in beroep werd gegaan, speelde een Luxemburgse rechtbank enkele vragen door naar het Europees Hof van Justitie. Dat velde op 22 november een ingrijpend arrest. Volgens de Grote Kamer van het Hof, onder leiding van de Belgische rechter Koen Lenaerts, is de algemene toegang tot de databanken ‘ongeldig’.

Het Hof schrijft dat het recht op privacy en op de bescherming van persoonsgegevens, vastgelegd in het Handvest voor de Grondrechten van de EU, ‘ernstig’ wordt bedreigd. De rechters vinden de huidige regeling niet ‘proportioneel’ en lijken de voorkeur te geven aan de regeling van vóór 2018. Toen kregen journalisten of ngo’s toegang tot de databanken als ze daar een ‘legitiem belang’ bij hadden. De rechters schrijven dat de strijd tegen witwassen en belastingontwijking ‘in de eerste plaats’ de overheid toekomt.


Tijdelijk gesloten

Lidstaten reageren soms traag op gerechtelijke uitspraken, maar deze keer werd geen tijd verloren. Eén dag na het arrest was de databank van de Luxemburgers al gesloten. Ondertussen ging ze ook al op slot in Nederland, Duitsland, Oostenrijk, Malta en Ierland. Iedereen is beducht voor gerechtelijke procedures. Ook België bleef niet achter. Wie naar ons register surft, ziet dat de toegang voor gewone stervelingen ‘tijdelijk opgeschort’ is.

Dat leidde meteen tot scherpe veroordelingen van Russen die al jaren tegen Poetins corruptie ten strijde trekken. De Europese registers waren ook voor hen een nuttig instrument. Ze hielpen om de rijkdom van een aantal oligarchen in beeld te brengen. Maria Pevtsjik, een journaliste die voor de anti-corruptiestichting van Alexej Navalny werkt, schreef op Twitter bijtend dat ‘corruptie en witwassen floreren in het duister’ en dat het Hof van Justitie ‘net het licht heeft uitgedaan’.

Pevtsjik, die vorig jaar de Youtube-documentaire over Poetins paleis aan de Zwarte Zee maakte, legde uit hoe ze onlangs probeerde uit te vlooien wie de luxueuze golfclub San Roque in Spanje had gekocht. Die is in handen van de Cypriotische firma Citerne. En Citerne is dan weer in het bezit van Pianta Investments, gevestigd op de Seychellen. Daarmee leek het spoor dood te lopen. Tot Pevtsjik ging kijken in het Cypriotische register voor uiteindelijk begunstigden. Zo kwam ze uit bij de stiefzoon van Tatjana Golikova, een van de Russische vicepremiers.


Handige stok

Dat je via zo’n schermvennootschap in Moskou uitkomt, is niet zo gek. Volgens de Franse econoom Gabriel Zucman, die zich al jaren bezighoudt met belastingparadijzen, zit de helft van de Russische toprijkdom in het buitenland. In een mail noemde Zucman het arrest van het Hof deze week een ‘major step back’. Ook ngo’s en journalistenverenigingen maken zich grote zorgen. Ze wijzen erop dat Europa de laatste jaren een voortrekkersrol speelde op het vlak van transparantie. Ze vrezen dat het arrest van het Hof ook buiten Europa zal worden aangegrepen om een versnelling lager te schakelen.

Ze herinneren er ook aan hoe complex de situatie vóór 2018 was. Toen een Duitse ngo die al jaren onderzoek deed naar belastingontwijking, een aantal stichtingen wilde uitvlooien, moest die bij het Duitse ‘Transparenzregister’ telkens opnieuw aantonen dat daar een ‘legitiem belang’ voor bestond. Er werden omstandige verklaringen gevraagd. Uiteindelijk kwam er onvolledige informatie. De onderzoekers kregen zelf geen toegang tot de databank. Het was, met andere woorden, onwerkbaar.

Fundamenteler is de vraag of het Hof niet te makkelijk meeging in het privacy-argument. Het is logisch dat strikt persoonlijke informatie (zoals seksuele geaardheid) beschermd wordt. Maar is ook het bezit van een bedrijf een pure privézaak? Hebben mensen niet het recht om te weten wie er een fabriek bouwt in hun omgeving of wie daar precies een golfclub komt uitbaten? Anders gesteld: wordt de privacykaart niet al te voortvarend getrokken door zakenadvocaten die een stok zoeken om transparantieregels te torpederen?


Honderden miljarden euro’s

Enkele vooraanstaande economen (zoals Zucman, Thomas Piketty en *Joseph Stiglitz) vinden van wel. Ze pleiten ervoor om nog veel verder te gaan en tonen zich voorstander van een internationaal financieel kadaster, waarin bijvoorbeeld ook onroerend goed is opgenomen. Dat lijkt, gezien de gigantische belastingvlucht, de logica zelve. Volgens Europol lopen de Europese overheden elk jaar meerdere honderden miljarden euro mis.

Maar de komende maanden zal Europa vooral een antwoord moeten geven op de bezwaren van het Hof. Er wordt volop gesleuteld aan een nieuwe richtlijn tegen witwassen. Dat beloven technische onderhandelingen te worden, maar ze zijn cruciaal. Europa moet op zoek naar een regeling die tegemoetkomt aan de opmerkingen van het Hof en tegelijk een brede toegang tot de databanken garandeert. In hun arrest erkennen de rechters dat journalisten en ngo’s wel degelijk een rol te spelen hebben. Maar voorlopig zijn de databanken dus wel dicht voor wie geen speurder is.

Als er in de toekomst te veel praktische drempels worden opgeworpen, zullen ze de facto ook gesloten blijven. Dat zou uitstekend nieuws zijn voor belastingontwijkende multimiljardairs, witwassende maffiosi en de Russische oligarchen die Europa al een jaar probeert te treffen. Dat kan niet de bedoeling zijn. Want laten we wel wezen: de modale bedrijfsleider verschuilt zich niet achter spookfirma’s, die ziet zijn privacy niet bedreigd. Volgens berekeningen van Zucman zit 50procent van de offshore-rijkdom bij de... 0,01 procent.

Mogelijk behoort ook de anonieme ondernemer die in Luxemburg aan de alarmbel ging hangen, tot die categorie. Die is, zo leert het dossier, de ‘ultiem begunstigde’ van precies 35 ondernemingen en een investeringsfirma. Het lijkt niet meteen een middenklasser. Maar daar loopt hij (of zij) dus niet graag mee te koop.


DS, 03-12-2022 (Ruud Goossens)