12 bouwstenen voor een effectieve les


Lesgeven met effect? Tim Surma verzamelde 12 bouwstenen voor effectieve didactiek. “Geen rocket science. Integendeel, veel leraren zullen hun aanpak grotendeels herkennen en zich gesterkt voelen. Dat mag ook eens.”


“Neem eens een boek uit het rek achter je?“ Tim Surma kijkt me bij het begin van ons gesprek uitdagend aan. “Sla een willekeurige pagina open, alstublieft? Kijk, veel leerlingen lezen die pagina, herlezen ze meteen en in het beste geval stellen ze zichzelf enkele vragen. Dat geeft ze het valse gevoel de inhoud te beheersen. Bekijk je de pagina aandachtig? Na dit gesprek vraag ik je om daarover dingen op te halen uit je geheugen.”


Studeren veel leerlingen verkeerd?

Tim Surma: “Ja. Leer leerlingen hoe ze moeten leren. Metacognitie is cruciaal in onderwijs. Leerlingen moeten beseffen dat er relatief simpele studiemethoden bestaan om leerstof langer te onthouden. Bouw daarom als leraar de kracht van herinnering in je les in. Begin altijd met de inhoud van vorige week. Of van vorig jaar. Stel vragen over die leerstof. Als je leerlingen het antwoord niet kennen, help je ze. Besef dat het volkomen normaal is dat leerlingen het vergeten zijn. Maar ze zullen het nu langer onthouden omdat ze er opnieuw over hebben nagedacht.”


Hoe boeken leraren nog grotere leerwinst bij hun leerlingen?

Tim Surma: “Oefenen is ontzettend belangrijk, maar niet elke oefening maakt dat je groeit. Anders zou elke autochauffeur met 30 jaar ervaring per definitie beter rijden dan iemand met 1 jaar ervaring.”

“Hoe je je oefeningen timet en hoeveel hindernissen je legt, zijn cruciaal. Stel, je geeft les over de volumeberekening van een kubus. Dan werk je die les af, oefenen je leerlingen en ga je de volgende les verder met het volume van de balk? Prima dat er geoefend wordt, maar je leerlingen hoeven niet meer na te denken als je telkens dezelfde oplossingsmethode verwacht. Bouw in je oefeningenreeks enkele verrassingen in waardoor leerlingen verplicht zijn om uit andere oplossingsstrategieën te putten. Verspreid ook basiskennis en -vaardigheden in tijd. Zo schakel je de automatische piloot uit. Want hoe meer ze over hun oefeningen nadenken, hoe beter ze die onthouden. Dat geldt voor alle vakken. Plus: afwisseling van spijs doet eten, variatie houdt leerlingen gemotiveerd en bij de les.”


Om goed les te geven hoef je niks wereldschokkends te verzinnen?

Tim Surma: “Goed lesgeven is geen rocket science, nee. Maar je moet je didactische bouwstenen kennen en consequent toepassen. Veel van wat leraren doen in de les is al van een heel hoog niveau. De effectieve bouwstenen opfrissen, helpt ze zelfbewuster voor de klas te staan. Belangrijk, want of een leerling zijn groeipotentieel waarmaakt, daarin hebben leraren een enorme verantwoordelijkheid.”

“Geef daarom altijd bij het begin van de les aan hoe ze in een ruimer geheel van vorige en volgende lessen kadert. Zo activeer je de relevante voorkennis, introduceer je ankerbegrippen en probeer je iedereen samen klaar te maken voor de les. Laat dat stukje structuur niet weg om tijd te winnen. Het is voor je leerlingen een essentiële kapstok om nieuwe leerstof aan op te hangen.”

“Op de Facebook-pagina ‘Lesideeën Secundair Onderwijs’ lees je voortdurend: weet iemand een leuke lesinstap voor … Belangrijkere vragen zijn: op welke manier kader of structureer ik het onderwerp zodat iedereen meteen mee is? En wat weten mijn leerlingen al uit vorige jaren? Vroeger zocht ik zelf krampachtig naar ingrepen om aan te sluiten op de leefwereld van de leerlingen. ‘Mannen, we zitten in een rollercoaster in een pretpark en – na een heel verhaal- botsen we op deze vergelijking.’ Maar leerlingen doorprikken valse lesinstappen heel snel.”

“Een betere aanpak? Herhaal met leerlingen de principes achter vergelijkingen opsommen aan het begin van de les. Modelleer als leraar enthousiast hoe je een vergelijking oplost, begeleid ze daarna bij oefeningen en laat ze tot slot praktische toepassingen in het dagelijks leven oplossen. Maak ze duidelijk dat je door genoeg te oefenen je kennis of vaardigheden automatiseert. En met voldoende succeservaringen volgt de motivatie om het goed te doen vanzelf.”


Hoe verhoudt effectief lesgeven zich tot directe instructie? Die krijgt vaak als kritiek dat ze passief of passé is.

Tim Surma: “Rond directe instructie heerst nogal wat spraakverwarring. Sommige zien het als ‘autoritair lesgeven zonder interactie zoals in de jaren stillekes’ of als streng gescripte lessen zonder keuzevrijheid voor de leraar. Een verkeerde opvatting. Leraren die goede effectieve instructie gebruiken als middel, zijn net extreem actief. En hun leerlingen ook. De lessen zijn interactief, leerstof wordt sterk en helder aangebracht, leraren doen zaken voor, verwoorden hun denkproces (modelling), reserveren tijd om zelfstandig of samen te oefenen en bieden ondersteuning wanneer leerlingen de nieuwe leerstof toepassen. Die bouwen ze geleidelijk af. De leraar heeft bij effectieve instructie de touwtjes van het leerproces strak in handen en weet wat hij wil bereiken met de les of lessenreeks. Dat blijft de beste methode om basisvaardigheden en kennis aan te leren.”

“Directe instructie staat niet haaks op binnenklasdifferentiatie. Leerlingen extra instructietijd geven of ondersteuning bieden, is ook een vorm van differentiëren. Veel leraren doen er alles aan om hun leerlingen mee te krijgen. Hoe vaak geven ze nog een kwartier langer les? Of gaan ze naast een leerling zitten voor extra uitleg of voorbeelden? Akkoord, dat kost tijd. Maar drie leerpaden uitwerken misschien nog meer. Ik ben niet tegen differentiëren, integendeel. Maar het mag niet impliceren dat leraren overdreven voorbereidingslast ervaren of vooraf veronderstellen dat sommige leerlingen delen van de leerstof niet moeten beheersen.”

Tim onderbreekt zichzelf: “We zijn bijna een lesuur in gesprek. Wat herinner je je van die pagina uit dat boek? Dat je nu probeert de info uit je geheugen op te diepen, zal je helpen om die langer te onthouden.”


Je toetst wat ik me herinner. Als leerstrategie, niet om te evalueren?

Tim Surma: “Ja, en dat inbouwen in je les kost nauwelijks tijd met deze werkvormen: start lessen regelmatig met een (online) quiz of toets die niet op punten staat. Die mag niet aanvoelen als een klassieke toets. Stel een vraag uit de vorige les die belangrijk is om vandaag mee te kunnen. En eentje die verder teruggaat, maar ook vandaag relevant is. Dat zet de geesten klaar. Zo’n test kan al in twee minuten. Gebruik wisbordjes of meerkeuzevragen waarop ze kunnen stemmen. Of stel een snelle vraag tussendoor: als je leerling één vinger opsteekt, heeft die bijna niets begrepen. Vijf vingers in de lucht? Dan kan hij zelf de uitleg geven aan zijn klasgenoten. Jij ziet meteen of leerlingen je les snappen, en zij leren zichzelf inschatten.


Tot slot: moet lesgeven altijd effectief en efficiënt zijn?

Tim Surma: “We mogen leraren en leerlingen niet vernauwen tot economische machines, tot broedmachines van effectiviteit en efficiëntie. Daar sta ik niet voor. Als de hond van je leerling net gestorven is, kan je het schudden met die perfecte les. Dan moet je je pedagogische register opentrekken. Luisteren en voelen wat er uit de groep komt. Maar ook dan leer je ze iets voor het leven: dat ze als groep kunnen ventileren en luisteren. Die kracht van een klasgroep is zo mooi. Af en toe, wanneer dat kan, samen stilstaan bij wat leerlingen meemaken of waarmee ze zitten, moet kunnen, toch?”


Twaalf haalbare lesingrepen

1. Activeer relevante voorkennis, fris de essentiële kennis en vaardigheden uit vorige lessen op.
2. Kader de les in een duidelijke structuur en bied kapstokken. Noem ook het lesdoel.
3. Breng leerstof in kleine stappen aan en laat leerlingen oefenen na elke stap.
4. Gebruik veel voorbeelden.
5. Herhaal regelmatig. Spreid oefenkansen in tijd.
6. Geef leerlingen ondersteuning bij moeilijke oefeningen en bouw die geleidelijk af.
7. Check met vragen of leerlingen de leerstof begrijpen. Zoek werkvormen zodat alle leerlingen actief nadenken.
8. Gebruik toetsen als leer- en oefenstrategie.
9. Laat leerstof actief verwerken
10. Geef systematisch feedback die leerlingen doet nadenken
11. Wissel af in oefentypes
12. Leer je leerlingen hoe ze effectief leren.



Het boek ‘Wijze lessen: 12 bouwstenen voor effectieve didactiek‘ is verkrijgbaar bij Ten Brink Uitgevers. Gratis in e-versie op wijzelessen.nu. Tim Surma (Open Universiteit en Thomas More hogeschool) schreef het met Kristel Vanhoywegehen, Gino Camp, Dominique Sluijsmans, Daniel Muijs en Paul Kirschner.


Klasse, 10-09-2019 (Stijn Govaerts)