Een dialoog met tanden


Hoe verhouden de islam en de katholieke kerk zich tot elkaar? Sinds het Vaticaan geleid wordt door paus Benedictus, is er sprake van wederzijds respect onder voorwaarden.


HET laatste en tegelijk meest veelzeggende beeld van de verhouding tussen de katholieke kerk en de moslimwereld was dat van een mediterende paus Benedictus XVI in de Blauwe moskee van Istanbul. De kerkleider deed het gebaar op de laatste dag van zijn bezoek aan Turkije, eind 2006. Volgens de moefti van Istanbul, die naast Benedictus stond, was het gebaar van de paus in de moskee van meer betekenis dan een woordelijk excuus voor zijn uitspraak in Regensburg.

Benedictus had inderdaad een en ander goed te maken tegenover de moslimwereld. Enkele maanden eerder, tijdens een toespraak aan de universiteit van het Duitse Regensburg, had hij de middeleeuwse keizer Manuel II Paleologos geciteerd over de profeet Mohammed. Die zou de wereld ,,alleen maar slechte en onmenselijke dingen'' hebben gebracht.

In de hele moslimwereld stak meteen een storm van verontwaardiging op. Er werd op gewezen dat Benedictus toen hij nog kardinaal Jozef Ratzinger was en aan het hoofd stond van de congregatie van de Geloofsleer, altijd kritisch had gestaan tegenover de islam.

Had Ratzinger, als bewaker van de ware leer binnen de katholieke kerk, in 2000 immers niet het document Dominus Iesus geschreven? Een tekst waarin werd gesteld dat het katholieke geloof het ware geloof was. Meteen werden andere religies in een mindere positie geplaatst en werd de interreligieuze dialoog, die Ratzingers toenmalige baas Johannes Paulus II op de sporen had gezet, een paar jaar teruggedraaid.

De verhouding tussen christendom en islam is ook een persoonsgebonden aangelegenheid. Veel wordt bepaald door de houding van de geestelijke leiders en binnen de katholieke kerk is de figuur van de paus daarbij cruciaal. In tegenstelling tot de islam, die geen centraal gezag kent, wordt de kerk geleid door een centraal bestuur. Iedereen binnen de katholieke kerk is verantwoording verschuldigd aan het Vaticaanse bestuur, met de paus op kop.

Zeker is dat paus Benedictus anders aankijkt tegen de islam dan zijn voorganger Johannes Paulus, die een bijzonder hoog aanzien genoot in brede lagen van de moslimwereld. Hoe geliefd de Poolse paus was, werd duidelijk na zijn overlijden in 2005. In Egypte werd een rouwperiode van drie dagen in acht genomen. Sjeik Mohammed Sayyid al-Tantawi van Al-Azhar in Caïro, de belangrijkste soennitische universiteit, sprak van een ,,groot verlies voor de katholieke kerk en de moslimwereld''.

Grootayatollah Ali al-Sistani, de hoogste sjiitische geestelijke in Irak, loofde de overleden paus voor zijn ,,speciale rol ten dienste van vrede en religieuze tolerantie''. De Iraanse president Mohammad Khatami woonde zelfs de begrafenisplechtigheid van Johannes Paulus II bij in de Sint-Pietersbasiliek.

Al die loftuitingen waren geen toeval. Johannes Paulus had bij verschillende gelegenheden blijk gegeven van een nooit eerder vertoonde openheid tegenover de islamwereld. Tijdens zijn bezoek aan Syrië in 2001 bezocht hij als eerste paus een moskee. Hij nodigde islamleiders uit op de gebedsbijeenkomsten in Assisi. En hij had in de islamwereld veel goodwill gecreëerd door zijn protest tegen de oorlogen die de VS voerden in Afghanistan en Irak.

Die toenadering was ook ingegeven door een gezamenlijke agenda: het christendom en de islam zijn godsdiensten die de nadruk leggen op de persoonlijke geloofsovertuiging en op ethische waarden en normen.

Toen kardinaal Ratzinger in 2005 tot paus werd gekozen, ontstond de vrees dat Benedictus de interreligieuze dialoog op een lager pitje zou zetten. Toch liet Benedictus zich aanvankelijk niet op een misstap betrappen. Tijdens zijn eerste buitenlandse reis datzelfde jaar, bracht hij in Keulen zelfs een gewaardeerd bezoek aan de moskee.

Maar een jaar later volgde de beruchte uitspraak in Regensburg en barstte de polemiek opnieuw los. Hoe zat dat nu met de verhouding tussen de katholieke kerk en de islam? En wat dacht Benedictus echt over de islam? In het zog van de Regensburg-crisis werd gewezen op een geheime tweedaagse die Benedictus had samengeroepen in zijn buitenverblijf op Castel Gandolfo. Daarop waren twee islamexperts aanwezig die achteraf een verschillende versie gaven van wat daar besproken was.

Volgens Joseph Fessio, rector van de Ave Maria University of Napels (Florida, VS), had Benedictus het standpunt ingenomen dat islam en democratie onverenigbaar zijn. Op de stelling van een van de aanwezigen dat de islam alleen kan toetreden tot de moderne wereld als de Koran zou worden geherinterpreteerd, zei Benedictus dat dit een fundamenteel probleem creëert. ,,Want in de islamitische traditie heeft God zijn woord aan Mohammed gegeven, maar dat is een eeuwig woord. Het is niet het woord van Mohammed. Het is zoals het altijd is, het is altijd hetzelfde. Er is geen mogelijkheid om het aan te passen of te herinterpreteren, terwijl in het christendom en in het jodendom de dynamiek totaal anders is.''

Volgens een andere aanwezige bij de bijeenkomst, Samir Khalil Samir, een Egyptische jezuïet en hoogleraar islamkunde, gaf Benedictus echter een meer genuanceerde interpretatie. Het verenigen van islam en democratie zou heel moeilijk zijn, maar niet onmogelijk. Voorwaarde is dat de Koran en het concept van de goddelijke openbaring radicaal worden geherinterpreteerd.

Zeker is dat Benedictus een dialoog met de islam om verschillende redenen erg moeilijk vindt. In zijn bekendste boek Het zout der aarde schreef hij daarover: ,,Er is in de islam geen centraal gezag. Dat maakt de dialoog moeilijk, want we kunnen niet dialogeren met de islam, enkel met groepen (binnen de islam).''

Bovendien dicteert de Koran, in de ogen van Benedictus, een religieus wetgevingssysteem dat het volledige politieke en sociale leven reguleert en erop staat dat de organisatie van het leven islamitisch is. In die zin verschilt de islam wezenlijk van het christendom.

Dat alles maakt dat er iets essentieels veranderd is in de relaties tussen het Vaticaan en de moslimwereld. Terwijl Johannes Paulus de dialoog nastreefde tot elke prijs, heeft Benedictus voorwaarden ingebouwd. Er moet een soort van wederkerigheid zijn in de relatie. Het kan niet zijn dat moslims alle religieuze rechten mogen opeisen in het Westen en dat katholieken in moslimlanden gediscrimineerd worden. ,,Benedictus is voorstander van een dialoog met tanden'', schreef de gezaghebbende Vaticaan-watcher John Allen.

Toch laat Benedictus er geen twijfel over bestaan dat hij gelooft dat alleen ,,een diepgaandere interreligieuze dialoog kan helpen om de cyclus van haat en wraak te stoppen''. Die woorden sprak hij vorig jaar nog uit tijdens een bijeenkomst van religieuze leiders in Assisi.


DS, 09-03-2007

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB