De ‘wakkere’ slaapwandelaars

Michael Van Peel


Verontwaardiging is van alle generaties, maar de linkse en rechtse digital natives hebben met hun online activisme het meeste impact. Woke en alt-right – de twee nieuwe extremen – lijken sterker op elkaar dan ze wellicht zouden willen, stelt Michael Van Peel vast.


Deel 3: De verontwaardigden

‘Censuur kwam vroeger vooral van de rechterzijde, nu komt die even enthousiast van links. Ze ging meestal uit van de ouderen, terwijl de jongeren tegen schenen schopten. Vandaag lijken de jongeren net conservatiever te zijn en de ouderen de beeldenstormers. Die omkering vind ik een van de verbazingwekkendste dingen uit mijn leven, en ze moet gecontesteerd worden.’

– Salman Rushdie op BBC 3 (17 juli)

Sommigen noemen Generatie X wel eens ‘de laatste die nog overweg kon met een foute mop, een wegenkaart en het feit dat niet de hele wereld al je meningen deelde’. Onzin natuurlijk, behalve dat van die wegenkaart misschien, maar het bekt wel lekker als intro. En de jongste generatie is (net als vroeger) heel vocaal in haar lichtgeraaktheid, vooral als het over discriminatie gaat.

De leefwereld van jongeren is dan ook veel diverser dan die van hun ouders, voor wie een andere kleur vaak nog een uitzondering was. Mijn school zat in 1988 vol Kristof*fen en Sabines. Wij hadden één Japanner in de klas: Joris, en één Marokkaan in de muziekschool. Mijn MTV-generatie kakelde nog koeteramerikaans (shut up, Beavis!), blanke kids op de speelplaats vandaag bezigen Marokkaanse slang. Het kinderwoord van 2020 is ‘ewa drerrie’; Marokkaans voor ‘yo homey’, zeg maar. Die diversere wereld maakt dat racisme en discri*minatie veel dichterbij komen. Zeven op de tien stedelijke jongeren hebben vrienden met een andere herkomst. De kans dat iemand van je vrienden getroffen wordt, is groter. Dat maakt de strijd persoonlijker, ook als je zelf geen kleur hebt.

Verontwaardiging kan een sterke, drijvende kracht zijn. Ze is het beginpunt van alle verandering, de slagpin van oorlogen en revoluties. Maar wat dit tijdperk misschien wel uniek maakt, is dat die emotie een extra, economische dimensie heeft gekre*gen. Verontwaardiging brengt techbedrijven massa’s geld op. De klassieke media teerden altijd al op sensatie en schandaal, denk aan de drukletterkoppen van de Britse tabloids. Sensation sells. Maar die tabloids moest je nog wel zelf kopen en dat kon je één keer per dag. Vandaag word je 24/7 gebombardeerd met ‘breaking’ nieuws en clickbait op ‘gratis’ sociale media. Zoals de docu The social network liet zien, zit daar een verslavend verdienmodel achter.

Clickbait-algoritmes hengelen naar je aandacht. Angst en woede worden verkocht aan de hoogste bieder. Links en rechts voeden elkaar met verontwaardiging. Meng daar nog wat opiniemakers, schrijvers en (jaahaa) columnisten bij die schofferen om den brode, en je krijgt een perfecte storm. Welkom in het tijdperk van de grote verontwaardiging.


Generatie Zettetoptinternet

Verontwaardiging is natuurlijk van alle gene*raties, maar het zijn zowel linkse als rechtse digital natives van GenZ die er met hun online activisme wereldwijd het meeste impact mee hebben. Zij hebben nooit anders geweten. Zij zijn geboren met Facebook (16) en Twitter (14), beide intussen hopeloos achterhaalde boomerapps.

Alt-right, het nieuwe extreemrechts, kende een explosieve groei via internetfora van wie de gebruikers graag schoppen tegen politiek correcte schenen, zoals 4chan, 8chan en Reddit (overigens allemaal opgericht door tieners). Daardoor kreeg het een aura van jonge rebellie. En ook woke, de geestelijke antipode, verspreidde zich dankzij het internet over de westerse wereld, via hashtags als #blacklivesmatter en #metoo. Het evolueerde van een strijd tegen racisme naar ‘alle vormen van sociale onrechtvaardigheid’ (voornamelijk die gepleegd door oude, witte heteromannen). Net als de term ‘social justice warrior’, kreeg ook woke de laatste jaren vaak een sarcastische en pejoratieve connotatie.

Ironisch genoeg is de betekenis van woke* – wakker – nét datgene waar alt-righters ook pretenderen voor te staan. Een van hun favoriete koosnaampjes is ‘red pill’, een term afkomstig van de (GenX-film) The Matrix (1999). In die film krijgt het hoofdpersonage Neo twee opties: kiezen voor de blauwe pil en leven in de comfortabele illusie van de Matrix, of de rode pil nemen en ‘wakker worden’: dwars door de sociale illu*sie de ongemakkelijke werkelijkheid zien. (Al doet de wereld die redpillers ‘de werkelijkheid’ noemen vermoeden dat iemand toch wat hallucinogene substantie door hun pilletjes draaide.) Het redpill-forum ontstond begin 2010 op Reddit. Er werd gefrustreerd gechat over ‘mannenrechten’ en de achteruitgang van de westerse blanke man. Al gauw werd het een verzamelplaats voor antifeminisme en virulente vrouwenhaat. Geen klein beetje ironisch, gezien de film The Matrix in de échte wereld gemaakt werd door de Wachowski-sisters Lana en Lilly, twee transvrouwen die toen nog the Wachowski-brothers waren. Toch liever een blauw pilletje, boys?


Goed begonnen is half verloren

Woke en free speech-forums vertrokken allebei vanuit oprechte verontwaardiging tegen (gepercipieerd) onrecht: discriminatie en censuur. Maar zoals vaak het geval is met goede ideeën: zodra een groep mensen ze overneemt, gaat het naar de kloten. Het begint altijd met een gebrek aan zelf*relativering , wanneer stervelingen té hard in hun eigen bullshit beginnen te geloven. Jezus en Boeddha hadden simpele, goeie ideeën. Gooi ze in de groep, en je krijgt een bloedige inquisitie door vergevingsgezinde naastenliefhebbers of een Rohingya-genocide door geweldloze vegetariërs.

De grensoverschrijdende, politiek incorrecte memes van 4chan eindigden al snel in onverdunde, niet-ironische haat. Freedom of speech degradeerde naar freedom of hatespeech. De lijn werd ondraaglijk dun. (Iets wat Charlie Hebdo ook wel achtervolgde. Ja, het moet kunnen, maar moet je het daarom ook doen? Grofheid wordt pas legitiem als de grap goed genoeg is.) En naarmate de woke-beweging groter en machtiger werd, bleek dat het toch ook maar weer gewoon mensen waren. In hun strijd tegen pesterij en uitsluiting, bleek niets zo aanlokkelijk als massaal pesten en uitsluiten. Eerst de mensen met werkelijk abjecte racistische gedragingen. Vervolgens, zoals het vaak gaat, richtten ze de loop op de eigen groep, op al wie niet 105 procent zuiver was of in de pas liep van de gedachtepolitie. (De liberale Canadese premier Justin Trudeau moest door het stof toen iemand ontdekte dat hij zich 20 jaar geleden op een verkleedfeestje eens geschminkt had als Aladdin.)

Afwijkende meningen, ook binnen de linkerzijde, worden soms agressief gebullied tot zelfcensuur. Oud links is daardoor wat in de war. Het krijgt momenteel te maken met klassieke aanvallen van rechts én friendly fire van woke. Salman Rushdie, met zijn Duivelsverzen toch een ervaringsdeskundige in gecensureerd, gecanceld en ‘gefatwad’ worden, drukte in een interview op BBC 3 zijn bezorgdheid daarover uit: ‘Vooral jonge mensen lijken het oké te vinden om meningen te onderdrukken die zij als problematisch zien. Maar er zijn nu eenmaal opinies die we niet leuk vinden. Het recht op vrij debat is net het basisprincipe van vrije meningsuiting’, mansplainde deze boomer. Toen hij in Harper’s Magazine mee een oproep deed voor een respectvol, open debat en tegen de cancel culture (DS 9 juli), kreeg hij het antwoord dat hij zijn bek moest houden. Steeds meer wokers lijken het credo van George W. Bush te huldigen na de aanslagen op 11 september: ‘You’re either with us, or against us!’

De zelfverklaarde wakkeren bleken toch vooral te slaapwandelen, elk in hun eigen droom.


Conservatiever?

Politiek gezien is alt-right succesvoller dan woke, al kun je hun relatiestatus met de grotere rechtse partijen het best omschrijven als ‘it’s complicated’. Het racistische aspect gaat veel te ver voor deftige conservatieven, maar een deel van hen is verlekkerd op de jonge, wervende dynamiek en tegelijk verblind door hun virulente haat jegens links. Kijk naar Donald Trump, die maar geen afstand kon doen van white supremacists, of de Republikeinse partij, die geen afstand kan doen van Trump. Bij ons vechten Vlaams Belang en de N-VA om de jonge zieltjes van Schild & Vrienden. Intussen zetelt er al eentje in het federaal parlement.

Links daarentegen wordt niet bezwaard door die verscheurende keuze, het wordt gewoon zelf aangevallen door zijn eigen voorhoede. Woke schiet niet alleen op rechts, maar evenzeer op alle linkse figuren die ‘niet woke genoeg’ zouden zijn. Een generatie van mei ’68-verontwaardigden wordt langs achter gepakt door de nieuwe nog-meer-verontwaardigden (onderwijl uitgelachen langs rechts).

Van GenZ wordt wel eens gezegd dat ze conservatiever is dan de vorige generatie. Een peiling van VTM en Het Laatste Nieuwsbij 1.000 Vlaamse jongeren vorig jaar suggereerde inderdaad dat vooral de jongens opschoven naar rechts, maar het globale beeld bleef nog steeds iets progressiever tegen*over de rest van Vlaanderen. De laatste grootschalige studies van het Pew Research Centre in de VS en ‘Generation What’ in de EU tonen een generatie die inclu*siever, toleranter en milieubewuster is dan ooit, en wier politieke standpunten in het verlengde liggen van die van de millennials.

Mogelijk verwarren we conservatisme met autoritarisme: een voorkeur voor sterk leiderschap, conformiteit, orde en normen. Want daar is wel degelijk een verschuiving bezig. Een studie uit 2016 in het Journal of Democracy toont dat de jongere leeftijdscategorieën zowel in de VS als in de EU hoger scoren op dit persoonlijkheidskenmerk. Dubbel zoveel jongeren als 65-plussers noemen democratie ‘een slecht systeem’. Ze staan minder afkerig tegenover een overname door een sterke leider of zelfs het leger. Opvallend is dat de toenemende steun voor antiliberale politieke partijen niet alleen komt uit de hoek van de klassieke verliezers van de globalisering (het clichébeeld van de ‘deplorables’), maar ook van de rijke, geprivilegieerde jongeren. In 1995 was 6 procent van de rijke, jonge Amerikanen en Europeanen nog te vinden voor een militaire junta, in 2016 was dat al gestegen naar 17 procent in Europa en 35 procent in de VS. Jongeren staan minder afwijzend tegenover autoritaire systemen en hechten minder belang aan democratie dan de oudere generaties. Ze lijken meer te geloven in wat filosofe Tinneke Beeckman in een column omschrijft als ‘meerderheidsdenken’ (DS 30 maart 2015): het geloof in het bestaan van een vaste norm die iedereen moet naleven.

Dat laatste, de norm opleggen aan de anderen, is overigens wat zowel alt-right als woke met elkaar gemeen hebben (elk met hun eigen norm weliswaar) en wat deze laatste in schril contrast zet met de oude linkse rakkers van mei ’68, wier credo nog ‘verboden te verbieden’ was. Een studie van het Queensland University of Technology in Brisbane onderzocht de relatie tussen de radicalere politieke overtuigingen en de zogenaamde duistere persoonlijkheidskenmerken: narcisme, machiavellisme, psychopathie en ‘entitlement’ (vip-gedrag). Die eigenschappen leiden vaak tot manipulatieve, egocentrische en hardvochtige persoonlijkheden. (Als ze u doen denken aan een bepaalde president, u bent niet alleen …)

Een klassieke uiterst-links-rechts-verdeling van politiek correcten (PC) vs. witte identitairen (WI) leverde geen afdoende resul*taten op. Maar toen de onderzoekers PC verder opdeelden in twee subvarianten: PC-Autoritair (woke) en PC-Liberaal (de klassieke gutmensch), trad de correlatie wel op. Zowel woke (PC-A) als alt-right (WI) bleek sterk te correleren met entitlement en duistere persoonlijkheidskenmerken, in tegenstelling tot PC-Liberaal. De onderzoekers kwamen tot de conclusie dat woke qua strategieën en methodes meer gemeen heeft met alt-right dan met klassiek links. Linkse én rechtse activisten die hoog scoren op psychopathie, bijvoorbeeld, zullen gelijkaardige agressieve manieren gebruiken om hun ideologische doelen te bereiken.

Woke en alt-right lijken sterker op elkaar dan ze wellicht zouden willen. Beide zijn autoritaristisch ingesteld en willen controle over het gedrag van anderen, wat haaks staat op de klassieke linkse (hippie)waarden van tolerantie en mededogen. Dat verklaart wellicht de breuk met de oude linkse jongens als Salman Rushdie.


V-day

Zowel woke als alt-right is in opmars. Maar zijn jongeren echt zo dominant en onderdrukkend als Rushdie aanvoelde, of zijn de extremen gewoon het luidruchtigst? Zoals gezegd, de peilingen wijzen nog steeds op dezelfde, grote trend als bij de millennials: GenZ wordt de hoogst opgeleide en meest diverse generatie ooit. Al moet haar teleurstelling in de politiek, haar tanende interesse in democratie en toenemende voorkeur voor autoritaire systemen alarmbellen doen rinkelen. Zijn de spoken uit het verleden al te vervaagd om de jeugd nog schrik aan te jagen? De studie daarover dateert uit 2016. Mogelijk denken ze er vandaag al anders over.

Hopelijk was het intermezzo van vier jaar Trumpvaudeville voldoende als wake-upcall om de fragiliteit én het belang van democratie te onderstrepen. De Amerikaanse jeugd lijkt alvast echt ‘wakker’. Een recordaantal jongeren ging dit jaar stemmen en van de 18-24 jarigen stemden er dubbel zoveel voor Biden (65 procent), als voor Trump (31 procent). Hopelijk blijft ook de nieuwe Europese generatie niet ongevoelig voor de democratische hunkering van hun voorouders. Als straks de woonzorgcentra weer opengaan, moeten de jongsten misschien toch nog eens goed luisteren naar die oorlogsverhalen van oma en opa. Geschiedenis is het beste vaccin* tegen dictatuur.


DS, 29-12-2020 (Michael Van Peel)