‘Het internet ontstond uit idealisme, het werd een nachtmerrie’


Waarom geven we als lemmingen almaar meer macht aan Big Tech? Het is de hamvraag in Dave Eggers’ even hilarische als beangstigende roman The Every. Met de recente onthullingen van klokkenluider Frances Haugen schuurt de fictie tegen de realiteit aan.


‘If I am okay with Zoom?’ lacht Dave Eggers vanuit San Francisco. ‘I guess so, al weet u noch ik wat ze precies aanvangen met onze data. Misschien gebruiken ze die om hun Artificiële Intelligentie te perfectioneren? Of, erger, verkopen ze die aan andere bedrijven? Wij gebruiken het programma gratis, blind en gewillig, dus je moet er wel van uitgaan dat ze er op een andere manier geld aan verdienen, ongetwijfeld niet op een wijze die u of ik goedkeur.’

We krijgen de schrijver niet te zien, enkel te horen. Hij was naar eigen zeggen bij de eersten om de voordelen van de digitale tijd te omarmen: ‘Ik was een Macintosh-fan van het eerste uur. Dat was een revelatie, we konden ontwerpen en rekenen zonder dat we er zelf wiskunde voor hoefden te kennen!’ Maar hij zag er ook snel de valkuilen van. Hij heeft nog maar sinds vorig jaar wifi in huis en zijn oude dumbphone houdt hij met duct tape bij elkaar.

Verder doet hij zo weinig mogelijk toegiften aan de slokop die Big Tech heet. In zijn jongste roman, een vervolg op The Circle, geeft hij de digitale moloch het gezicht van één bedrijf, toepasselijk The Every of Het Alles genaamd. Het is GAFA, acroniem voor Google, Apple, Facebook en Amazon, maar dan in het kwadraat. Met elke nieuwe app die het bedrijf ontwikkelt, weeft het een almaar kleveriger web rond de mens.

Zoals jonge SS-soldaten zich door het fascisme bevrijd voelden, zo omarmen wij blind, maar wel blij en vrolijk onze onvrijheid. ‘Ze wilden gewoon horen wat ze moesten doen’, zegt een van de weinige personages die offline blijven – en daarom een alter ego van de schrijver –, over de nazi’s. ‘Ze waren bevrijd van de vrijheid. Opeens werden de grenzeloze keuzes van deze wereld voor hen gemaakt.’

Mensen willen dat iemand, íets, hun vertelt hoe ze gezond kunnen blijven, hoe ze hun ecologische voetafdruk kunnen verminderen, wat ze moeten eten, lezen, denken, voelen. Eggers toont ons 456 pagina’s lang (‘het absolute maximum dat een mens kan verdragen’, zegt het algoritme) hoe smileys roofdieren worden. De recente ontwikkelingen bij Facebook bewijzen zijn gelijk: algoritmen zijn griezelig secuur in pleasen en data oogsten, maar niet in ethische keuzes.

Als dystopische roman kan The Every zo op de plank naast We van Yevgeny Zamyatin, 1984 van George Orwell en Brave New World van Aldous Huxley. Dit boek is alleen véél grappiger en tegelijk angstaanjagender, want ook al situeert het zich dieper in deze eeuw, het gebeurt nú, we zitten er middenin.

The Atlantic noemde Facebook recent ‘de grootste autocratie ter wereld’, kort daarna gaf een spijtoptante die stelling voedsel. Elke dag lees je berichten over camera’s die dienden om mensen te beschermen, maar die finaal ons doen en laten registreren. Veel hoefde u niet te verzinnen?

‘Dat klopt. De meest angstaanjagende dystopieën zijn die die tastbaar dichtbij lijken. Ik geloof ook echt dat we almaar dichter bij een kantelpunt komen. Daarachter wenkt de afgrond, tenzij er vooralsnog een koerscorrectie komt.’

Moeten we, zoals uw hoofdpersonage Delaney Wells, de strijd aanbinden ‘om de ziel van de mens (species, in het origineel) te redden’?

‘Ja! (Stilte) Big Tech is de mensensoort snel en drastisch aan het veranderen. Een evolutionair wetenschapper zou het radicale soortvorming noemen. Dieren evolueren op relatief korte tijd door externe factoren zoals klimaatverandering of wanneer er sterkere roofdieren in hun habitat opduiken. Voor de mensheid is de digitale revolutie zo’n factor. Dit hadden we dertig jaar geleden absoluut niet kunnen voorzien. Dé deeltjesversneller was en is de welhaast goddelijke ambitie om alles wat voordien onkenbaar, mysterieus of onmeetbaar werd geacht, te kwantificeren. Van wat we lezen of zien tot wat we voelen. Met de juiste app kun je meten of je voldoende stappen zet per dag, welke ontbijtgranen bij jou passen, wat je ecologische voetafdruk is en zo voort. En veel mensen omarmen dat!’

Liever vrij van keuze dan vrij om te kiezen?

‘Precies, het geeft een gevoel van zekerheid als je er je leven en je waarden door laat dirigeren. In China heb je nu al de Social Credit Score, dat is nog maar het begin. We zullen het almaar vaker van machines en algoritmen laten afhangen of we als een waardevol lid van de samenleving beschouwd kunnen worden. Dat zal indirect onze kansen in het leven bepalen. Het tragische is dat het ons niet eens van bovenaf moet worden opgelegd, zoals in China, we vragen er zelf om. In de Verenigde Staten verloopt nu al zestig procent van de boekenverkoop via Amazon. Dat vinden mensen efficiënt, tant pis voor de slecht betaalde werknemers. Big Tech lijkt wel de ultieme oplossing voor een honger die er altijd al geweest is, de drang om bij het handje genomen te worden. Door de geschiedenis heen hebben we in religies, bij therapeuten, coaches of goeroes een antwoord gezocht op de vraag hoe we moesten leven.’

Google lijkt op God, met dat verschil dat Google bestaat?

‘Het geeft ons elke dag en in almaar meer facetten van ons leven een numeriek antwoord op de hoe-, wat- en waarom-vragen. We hoeven er ons het hoofd niet meer over te breken, want we hebben nu data. Wil je weten of je moreel handelt? Laat al je apps je interacties met de rest van de samenleving gewoon aggregeren en quoteren. Heb je je parkeerboetes wel betaald? Heb je je ooit bezondigd aan sluikstorten? Wat zijn je diploma’s? Hoeveel plastic heb je deze week verbruikt? Het is allemaal meetbaar, objectiveerbaar. De queeste naar die valse zekerheid zal ons onvermijdelijk op een punt brengen waarbij we onszelf zullen kunnen definiëren aan de hand van een alles samenvattend nummer.’

De mindfuck is dat al dat scannen, controleren en quoteren een goed doel dient. In de wereld van The Every is er geen CO2 of plastic meer, alles en iedereen is er inclusief, gezond, woke, veilig en correct. Kortom, een gruwel?

‘(Lacht) Het is een rorschachtest. Ik wilde een wereld schetsen met ideeën die je én aantrekkelijk én afgrijselijk kunt vinden. Wat is er mis met digitale tools die ons kunnen helpen om minder energie te verspillen of afval te produceren, right? En als het leidt tot een samenleving waar mensen niet langer gekwetst worden, niet lijfelijk en niet in hun gevoelens? Mooi toch? Waar moet je tekenen voor zo’n wereld? Maar een ander zal in de inktvlekken de meest angstaanjagende plek op de planeet zien verschijnen. Ik noem het 51/49-ideeën. Voorbij het kantelpunt begint de horror. En dat is wat er gebeurt met zoveel technologie. Indien met mate gebruikt, is het een geweldig gerief. Het helpt om in contact te komen met mensen en om wijzer te worden. Maar als GAFA dingen blijven doen gewoon omdat ze dat kúnnen, zonder ethisch referentiekader, wordt het een ramp.’

Nogmaals, in uw boek redden ze er wel de planeet mee. Van een catch-22 gesproken.

‘There is no easy way out. Enkele weken geleden brandde het hier in het noorden opnieuw. Het vuur likte aan de rand van San Francisco. We leven hier in het besef dat alles op elk moment en overal in de fik kan schieten. Een gecoördineerde aanpak blijft uit, regels om vervuilers en wie er anderszins een negatieve klimaatimpact heeft, te bestraffen, zijn er niet. Het is gekmakend. Maar stel nu dat je de planeet zou kunnen redden door alle bevoegdheid en controle uit handen te geven aan een bonafide lijkende monopolist? Die bepaalt wat er wel en niet geproduceerd wordt, met welke grondstoffen, hoeveel er gereisd mag worden of niet. Zou je het doen, als het water je aan de lippen staat? Als je het aan honderd mensen vraagt, vind je misschien wel een meerderheid die bereid is om er vrijheid voor op te geven. Er is zo’n immens verlangen, zelfs bij de meest verlichte en idealistische mensen, om “het juiste” te doen. Dat is enerzijds positief en solidair en anderzijds schrikwekkend autocratisch en individu dodend.’

Verandert elk idealisme finaal in zijn tegendeel?

‘Het internet ontstond uit idealisme, het werd een nachtmerrie. De kiem ligt in de hippiebeweging van de jaren zestig en zeventig. Sharing is caring. Hoe nobel was de idee niet dat je alle kennis moest delen? Niet alleen de liefde, maar ook foto’s en boeken moesten voor iedereen vrij beschikbaar zijn. Maar de snelheid waarmee dat de afgelopen dertig jaar is verveld in zijn tegendeel, heeft ook mij verrast en bevreemd. We laten ons gewillig aanlijnen. We zijn vazallen geworden van Big Tech.’

‘Na 9/11 heeft er in de States gedurende tien jaar een debat gewoed over de vraag hoeveel vrijheid we bereid waren om op te geven om nieuwe aanslagen te voorkomen. Dat debat is inmiddels beslecht. Het gros van de mensen vindt het oké om beloerd te worden als dat betekent dat we er misdaden mee voorkomen of sneller kunnen bestraffen.’

Zitten we op dat hellende vlak nog aan de kant van de 49 of al voorbij de 50?

‘Het spant erom. Niemand maalt vandaag nog om camera’s op straat en in parken. De volgende drempel is uw huis. Wat geeft u eigenlijk het recht om in uw huis niét beloerd te worden? En als je geen camera in huis wilt, wil dat dan niet zeggen dat je iets te verbergen hebt? Misschien plan je wel een aanslag? Of pleeg je huiselijk geweld?’

Hoeveel privacy zijn we bereid om op te geven in naam van de volksgezondheid? Bent u oké met bijvoorbeeld de Covid SafePass of verplichte vaccinatie?

‘Dat is toch iets totaal anders? Je speelt niet met de gezondheid van jezelf en je medemens, punt. Ik ben een fervente voorstander van de medische wetenschap. In de Verenigde Staten mag je op je vijfde niet naar school als je geen half dozijn vaccinaties hebt gehad. Terecht.’

George Monbiot verwonderde er zich in deze krant recent nog over hoe menige van zijn linkse vrienden ei zo na complottheorieën omarmen. Geeft u met uw boek geen munitie aan QAnon-supporters?

‘Ik geloof niet dat mensen die niet in het virus geloven ooit zo’n dik boek lezen (lacht). Dat zijn dezelfde mensen die geloven dat we nooit op de maan zijn geweest. Dat soort onzin is juist duizend keer versterkt en versneld door onverantwoorde platforms als Facebook.’

Toch kan ik me voorstellen dat wie gelooft dat de pandemie een list van Bill Gates is, ook wel zal smullen van uw boek. Ook u waarschuwt toch voor een door Big Tech gecontroleerde autocratie?

‘Die complotten zijn geen bewijs van de Big Tech-hegemonie, ze zijn er juist het product van. Zoals Donald Trump dat was. Toen hij in 2016 werd verkozen, was er nog geen fractie van de hoeveelheid fake news die al die platforms vandaag verspreiden. Toch wordt er nog altijd zo goed als niets tegen ondernomen. Als we er niet in slagen om dat tij te keren, stevenen we in 2024 af op een cataclysme, een eruptie van de democratie. Dat is de ware epidemie.’

Wat uw hoofdpersonage Delaney Wells ook probeert om het systeem van binnenuit kapot te maken, niets lukt. Hoe gerust bent u in het echte leven over de mogelijkheid om het tij nog te keren?

‘Ik ben er niet gerust in. Met wat we vandaag weten, zouden we het internet opnieuw moeten kunnen uitvinden. Er zijn maar twee machten die Big Tech aan banden kunnen leggen en dat zijn de overheden en de consument. De regels qua communicatie en privacy zijn in geen vijftig jaar wezenlijk veranderd. Facebook vraagt zélf om gereguleerd te worden.’

Dat wijst toch op een geweten?

‘Net niet. Ze weten niet wat oké is en wat niet, ze vragen het aan de overheid om het voor hen uit te maken. Facebook had ver gevorderde plannen voor een Instagram voor min-dertienjarigen, ook al had elk van de door hen geconsulteerde kinderartsen en regulators het afgewezen. Pas toen een van hun interne memo’s over de gevaren ervan uitlekte in de Wall Street Journal, zetten ze het programma stop. Zonder tegenmacht gaan ze rücksichtslos door.’

Stel: we kunnen herbeginnen met een wit blad. Wat zou u veranderen?

‘Ik zou Facebook en co behandelen als elke andere uitgever en aansprakelijk maken voor elke leugen die ze verspreiden. Binnen een week zijn ze out of business (lacht). U en ik komen daar als journalist toch ook niet mee weg? Ook zou ik internetdiensten betalend maken zodat er geen incentive meer is om data te verzamelen en te verkopen. Exit cookies.’

En wat vermogen we als consument tegen Goliath?

‘Regeringen hebben de macht om te reguleren en consumenten hebben de macht om te kiezen. Je weet dat je wordt beloerd als je Google gebruikt, je weet dat je hun monopolie alleen maar versterkt. Gebruik een zoekmachine zoals DuckDuckGo die je niet trackt. Koop je boek in een kleine boekenwinkel in plaats van het algoritme van Amazon te voeden.’

Intussen spatten de humor en het plezier wel van de pagina’s in The Every. Slapstick is nooit ver weg. Blijven lachen is de boodschap?

‘Hell yeah. Genaaid worden we toch, laten we er dus op z’n minst plezier aan beleven. Ik vond het bevrijdend om dit boek schrijven. Je staat elke dag gedeprimeerd op als je nadenkt over de shit waar we in zitten, ik wilde mezelf en de lezer dus ook wat plezier gunnen. Laten we de gevaren niet uit het oog verliezen, maar misschien kunnen we ook vrolijk de weg naar een meer gematigde en rationele omgang met de digitale wereld opgaan.’

In de Brave New World van The Every wordt er niet gelachen?

‘Natuurlijk niet. Met humor is het als met creativiteit, dat kun je niet meten. Ze proberen wel. In San Francisco is er een bedrijf dat meet hoe vaak er op kantoor wordt gelachen. Echt waar. Een studie had aangetoond wat je zo ook wel weet: wie blij is op het werk, zit beter in zijn vel. In plaats van het daarbij te laten, ontwikkelden ze een lachmeter. Ze maken het fictieschrijvers echt niet makkelijk om iets onnozeler te verzinnen dan het echte leven.’

Dave Eggers (51) is een Amerikaanse schrijver en redacteur. Hij werd beroemd met zijn memoires Een hartverscheurend verhaal van duizelingwekkende genialiteit (2000). Hij richtte het literaire tijdschrift McSweeneys op.


DSL, 16-10-2021 (Filip Rogiers)