Burgers raken geïnfecteerd met wantrouwen, sociale media hebben een verdienmodel gevonden in polarisering en discussies over Zwarte Piet vertroebelen het echte debat over racisme. Volgens journaliste en columniste Hind Fraihi moeten we prioriteiten durven te stellen.

Ze tekende met notitieboekje in de hand getuigenissen op uit het vrijheidskonvooi, infiltreerde eerder in extreemrechtse groepen op sociale media en zette jaren geleden al de radicalisering van moslimjongeren in Molenbeek op de kaart, als een van de eersten. Vandaag komt journaliste en columniste Hind Fraihi (45), actief voor onder meer *Apache en De Tijd, met een nieuwe waarschuwing: extremisme is geen verhaal meer dat zich afspeelt in de marge van onze samenleving, maar heeft een plaats gekregen onder de Vlaamse kerktoren. Het is wel heel dichtbij gekomen. De mechanismes die daartoe leiden, beschrijft ze uitgebreid in haar nieuwe essay Antipode. Opponenten in volle radicalisering.

De oorlogen in Afghanistan, Irak en Syrië waren een kweekvijver voor *jihadisten die later aanslagen pleegden in Europa. Kan de oorlog in Oekraïne op een gelijkaardige manier mobiliserend werken voor extremistische groepen in de rest van Europa?
‘Dat risico is groter dan ooit door de impact van sociale media. Toen ik radicaliserende moslimjongeren bestudeerde tijdens de oorlog in Irak en Afghanistan, waren er geen sociale media. Tijdens de oorlog in Syrië wel. Nu, met *Oekraïne, wordt de impact van desinformatie op sociale media bij ons groter dan ooit, onder meer door Russische kanalen die betrokken zijn bij alles wat West-Europa kan destabiliseren. Oekraïne dreigt een soort *Afghanistan te worden voor extreemrechts, een trainingskamp voor foreign fighters. Er zijn al rapporten die daarop wijzen. The Soufan Center (een onafhankelijk onderzoekscentrum op het gebied van mondiale veiligheid, red.) heeft een lijst van extreemrechtse strijders die in Oost-Oekraïne vechten. Op die lijst staan twee Belgen, één aan Russische kant en één aan de Oekraïense.’

Het is vandaag blijkbaar niet meer te voorspellen aan welke kant van het oostfront een extreemrechtse strijder terechtkomt.
‘Dat is het boeiende aan de tijd waarin we leven. Met een binaire opsplitsing tussen links en rechts kom je er niet meer om te verklaren wat er aan de hand is. We zien de meest gekke allianties en interne conflicten ontstaan tussen actoren die vroeger vanzelfsprekende bondgenoten of tegenstanders waren. We zien politici van Ecolo bekritiseerd worden door een dieren*rechtenorganisatie als Gaia vanwege hun permissieve standpunt over onverdoofd slachten. We zien homoseksuelen toenadering zoeken tot populistisch rechts. In Christchurch in Nieuw-Zeeland werden 51 mensen vermoord door iemand die zichzelf een ecofascist noemde en die *migratie linkte met overbevolking en ecologische achteruitgang. We leven à la carte. Onze ideologische keuzes zijn hoogstpersoonlijk geworden. Dat individualisme wordt versterkt door zelfpromotie op sociale media.’

Oudere activisten verzuchten soms dat de jongste generatie geen collectief plan meer heeft, waardoor ze minder slagkracht hebben. Klopt dat?
‘Dat is een zware onderschatting van wat de netwerken van vandaag tot stand kunnen brengen. Het is bijzonder moeilijk om daar zicht op te krijgen. Kijk naar dat vrijheidskonvooi, dat had niet één commando.’

Dat was daardoor toch een allegaartje zonder slagkracht. Sommigen hebben Brussel nooit gevonden.
‘Sharia4Belgium was ook een allegaartje, maar veel van die jongens hebben uiteindelijk wel de wapens opgenomen.’

Waar ziet u op dit moment het grootste maatschappelijke risico? Wat zien we over het hoofd?
‘Het grote risico van vandaag is dat je allerlei groepen verliest. We spelen mensen kwijt in het onderwijs, in de media, op de arbeidsmarkt. Overal ontstaan kloven. Burgers *raken geïnfecteerd met een wantrouwen tegenover journalisten, wetenschappers, politici. Uiterlijk zie je niets aan die mensen. Ze lopen niet kaalgeschoren en met nazi-emblemen rond. Maar ondergronds, *online, keren ze zich tegen de maatschappij waarin ze zich een buitenstaander voelen.’

‘Grote groepen afhakende burgers zijn volgens mij een groter gevaar dan onze *Syriëstrijders waren. Ik denk dat we dat onderschatten, omdat het minder zichtbaar is. Wie vroeger extremisme wilde zien, moest ernaar op zoek. De meeste burgers kwamen nooit een neonazi tegen en al helemaal geen geradicaliseerde moslimjongere. Door de *antivaxbeweging kwam gevaarlijke radicalisering plots heel dichtbij. Dat heeft tot spanningen geleid tussen vrienden en familieleden. Wanneer de pandemie onder controle is, zal de schade van de complottheorieën nog lang doorwerken.’

Waardoor haken mensen af?
‘Ze haken af omdat ze niet of onvoldoende vertegenwoordigd worden in de politiek, het onderwijs, bij de *politie. Mensen herkennen zichzelf niet. Met mijn Marokkaanse achtergrond ben ik nog altijd een uitzonderlijk gezicht in de journalistiek. Het is niet uit te leggen waarom het zo lang geduurd heeft voordat de redacties in Vlaanderen een beetje *diverser werden.’

Wordt daar vandaag niet eindelijk werk van gemaakt?’
‘Het gaat te traag en het is vaak gekunsteld. Niet alle mensen in de diverse samenleving komen aan het woord en als het *gebeurt, dan vaak op een polariserende manier. Vaak is het ook vrijblijvend: je mag een opiniestuk schrijven of je wordt uitgenodigd als panellid, *zodat alles er divers uitziet. De *niveaus waar de echte beslissingen genomen worden, de raden van *bestuur, die blijven overwegend wit en mannelijk. Daardoor zie je een tegenbeweging ontstaan bij mensen met een migratieachtergrond. Ze gaan *liever zelf ondernemen, hun eigen ding doen.'

Dat klinkt niet als een gevaarlijke *radicalisering.
‘Ik heb zelfs veel begrip voor dat soort radicalisering. Niet alle radicalisering is problematisch. Sommige legitieme maatschappelijke hervormingen hebben we te danken aan *radicalen, zoals het vrouwenstemrecht en de afschaffing van de slavernij. Radicalisering die leidt tot geweld is extremisme. Dat is uiteraard een probleem. Maar radicalisering die niet per se tot geweld leidt, maar mensen doet afhaken, houdt ook een risico in. Je reageert op uitsluiting, maar komt op een hellend vlak naar meer uitsluiting, omdat mensen zich van elkaar afkeren. Door *ongeduld valt de samenleving uit *elkaar. Hetzelfde ongenoegen zie je bij mensen die zich uitgesloten voelen omdat ze laagopgeleid zijn, of omdat ze het gevoel hebben dat ze tot een andere sociale klasse behoren dan de journalisten die de kranten schrijven.’

Is het niet logisch dat er op redacties vooral mensen met diploma’s rondlopen?
‘Het zijn bijna allemaal dezelfde *diploma’s: letteren, geschiedenis, *filosofie, politieke wetenschappen. Die homogeniteit is slecht voor de kwaliteit van de journalistiek. Waarom zou er op de redactie geen plaats zijn voor iemand die misschien zijn school niet heeft afgemaakt, maar wel handig is met data en technologie? Dat is een potentieel dat genegeerd wordt, zeker met de digitale revolutie. Redacties die niet divers zijn, op welk vlak dan ook, hebben blinde vlekken. En ze verliezen het vertrouwen van een deel van de samenleving, dat zijn informatie dan maar op sociale media bijeenzoekt, met alle risico’s van dien.’

Ligt het probleem ook niet bij de ontwrichtende verdienmodellen van *socialemediabedrijven?
‘Om dit vertrouwensprobleem in te dijken, zal een grondige regulering van sociale media nodig zijn. Een *digitaal ID lijkt me een goed begin, zodat je niet meer anoniem mensen kunt belagen of sociale media kunt overspoelen met meerdere valse *accounts tegelijk. De netwerken zouden ook verplicht kunnen worden te limiteren hoe vaak één persoon iets kan posten. Dat moet wettelijk afgedwongen worden, *anders zal de *chaos alleen maar toenemen.

‘Met het conflict in Oekraïne zien we nu al hoe moeilijk het is om correcte informatie uit de stroom te filteren. Ik denk dat mediawijsheid op socialenetwerksites dringend een grotere rol moet krijgen in het onderwijs.’

Evolueert de technologie niet sowieso sneller dan een samenleving haar onderwijs kan hervormen?
‘Ook daar denk ik dat de homogeniteit van het lerarenkorps niet helpt. Niet elke juf van veertig is in staat om kinderen verstandiger te leren omgaan met Tiktok. Haal *geeks de school binnen, laat de juf of meester bijstaan door een datateam. Op die digitale geletterdheid moet volop *ingezet worden. Er zijn jongeren die het verschil niet meer zien tussen journalisten en influencers. Er gebeurt nu te weinig en het gaat te traag, terwijl de technologie vooruit holt.’

Zijn democratieën daadkrachtig genoeg om dit soort uitdagingen aan te pakken?
‘Een democratie kan snel en daadkrachtig zijn. Dat hebben we gezien bij de aanpak van de covidcrisis. In andere contexten zien we een grote besluiteloosheid. Dat is riskant, want veel groepen in de samenleving haken af uit ongeduld. Kijk naar discriminatie op de arbeidsmarkt of in de huisvesting. Als je te lang discussieert over het invoeren van praktijktesten, wek je de *indruk dat je het niet wilt oplossen. België heeft daar een traditie in. Zoals bij de inburgering. Mijn moeder, die als volwassene van Marokko naar Bornem is gekomen, is ooit zelf naar het gemeentehuis gegaan om te vragen lessen *Nederlands te organiseren. Intussen is ze in de tachtig en is haar Nederlands nog altijd niet goed.’

Een deel van de bevolking vond de ingrepen tegen covid te daadkrachtig en kwam juist daarom in verzet.
‘Een grote meerderheid heeft die maat*regelen gevolgd, omdat ze de urgentie van de situatie begreep. De aanpak van covid was een mobiliserend verhaal. Er is geen goede reden waarom ongelijkheid of de klimaatcrisis niet op eenzelfde daadkrachtige manier aangepakt kan worden. Mensen gaan zich op zichzelf richten als ze het gevoel hebben dat problemen niet aangepakt worden en dat het beleid geen verhaal heeft. Dan verliezen ze zich in identiteitskwesties, kleine slagveldjes, dwaalsporen en onderlinge verdeeldheid. Ik kan alleen maar hopen dat, zoals bij covid, de toenemende urgentie daadkracht doet ontstaan. De oorlog in Oekraïne doet de energieprijzen stijgen, waardoor de ongelijkheid pijnlijker wordt en de getroffen groep groter.’

U schrijft dat de discussie over Zwarte Piet een symbooldossier is dat weinig structureel bijdraagt aan de sociaaleconomische situatie van minderheden. Kunnen die discussies niet tegelijk gevoerd worden?
‘Ik vind het een legitieme verzuchting om Zwarte Piet af te schaffen, maar een roetpiet zal de discriminatie op de arbeidsmarkt niet oplossen. De antiracismebeweging moet haar veldslagen beter kiezen. Die bevinden zich in het onderwijs, op de werkvloer en de woningmarkt. Maar sociale media helpen niet om dat bredere plaatje te zien. Op sociale media zijn het vaak de emotionele bijzaken die alle aandacht naar zich trekken. Een rel om een standbeeld van Leopold II leidt tot verhitte discussies tussen voor- en tegenstanders, maar die verdwijnen weer naar de achtergrond bij de volgende steekvlam. In deze chaotische tijden zal het van belang zijn om zuiverheid in het debat te brengen, om te duiden wat er werkelijk van belang is en om prioriteiten te kiezen.’

datum: 3/03/2022
bron: De Standaard