Het existentialisme van Taylor Swift


Als geen ander belichaamt Taylor Swift wat het betekent om auteur van je eigen bestaan te zijn, vindt Roos van Ees. Pas nu begrijpt ze, achterwaarts, hoe sterk haar liefde voor filosofie en voor Swifts muziek met elkaar verweven zijn.


“Het leven kan slechts achterwaarts begrepen worden, maar het moet voorwaarts geleefd worden.”

Het is 2012, ik studeer filosofie en heb net mijn eerste college gehad over de denker op wiens werk ik later zal afstuderen: Søren Kierkegaard. Ik word op slag verliefd op zijn filosofie, en schrijf na de les bovenstaande zin uit zijn dagboeken over in mijn dagboek.

Een jongen uit mijn jaar komt naast me zitten, grist een van mijn oordopjes uit mijn oor. “Wat luister je?”, vraagt hij. “Het nieuwe album van Taylor Swift.” Hij barst in lachen uit. “Is dat niet voor tienermeisjes?”

Dit soort reacties zijn de reden waarom ik jarenlang een ‘closet-Swiftie’ ben geweest. Het is een hardnekkig stereotype dat Swift het alleen over jongens, break-ups en feestjes heeft, over ‘meisjesachtige’ oftewel triviale zaken. Als deze jongen nu naast mij had gezeten, zou ik zijn gemakzuchtige seksisme pareren door hem duidelijk te maken dat haar muziek het hele leven behelst en voortborduurt op het werk van de existentialisten, van Kierkegaard, Heidegger en Sartre.

Existentialisme gaat over wat het betekent om mens, of in filosofische begrippen ‘een zelf’, te zijn. Op de openingspagina van De ziekte tot de dood schrijft Kierkegaard: “Het zelf is een verhouding die zich tot zichzelf verhoudt.” Volgens hem is de mens niet uit zichzelf iets, maar worden we onszelf door de relatie die we innemen tot onszelf. In Het zijn en het niet borduurt Sartre daarop voort en stelt hij dat het ‘zelf’ in de basis oningevuld is – in tegenstelling tot bijvoorbeeld een boom: de essentie van een boom zit in het feit dat het een boom is. Maar kenmerkend aan de mens is dat we geen vast bepaald ‘wezen’ hebben, maar onszelf moeten ‘verwezenlijken’ en dat we vrij zijn te kiezen hoe we dat doen. Het ‘ik’ waar we naar verwijzen als we het over onszelf hebben, moet door onszelf worden ingevuld via een eindeloze reeks vrije keuzes. Volgens Kierkegaard is de fundamentele opdracht van het leven ‘jezelf worden’. Van deze oude filosofen, die onmiskenbaar tot mijn helden behoren, leerde ik na te denken over ‘het bestaan’, maar Swift daagt me keer op keer uit mij te verhouden tot ‘mijn bestaan’.

Ooit waren die woorden gericht aan een schoolliefje. Maar wanneer Swift er in 2021 Fearless (Taylor’s version) mee lanceert, haar eerste heropgenomen album, is het geëvolueerd tot een boodschap aan haar fans. Op Instagram schrijft ze dat ze het een eer vindt om samen met ons tiener te zijn geweest. En in de Netflixdocumentaire Miss Americana zegt ze: “Ik heb het gevoel dat mijn fans en ik samen opgegroeid zijn.”

Als ik mijn relatie met Swiftsmuziek aan mensen probeer uit te leggen, is het ook dat wat ik zeg: ik ben met haar opgegroeid. Ze is zowat twee jaar ouder dan ik. Toen haar eerste album Taylor Swift in 2006 uitkwam, was ik net vijftien en een jaar van school geweest na een zware depressie en heel veel therapie. Nu zat ik op een nieuwe middelbare school, waar ik geen vrienden had. Swiftsmuziek was zowel een ontsnapping naar een rooskleurigere wereld als een spiegel van mijn eigen dromen en onzekerheden – we waren beiden jong toen we elkaar ontmoetten en ik wist meteen dat in dat mooie meisje met de blauwe ogen en de blonde krullen iemand schuilde die precies wist hoe verloren en alleen je je kunt voelen.

I’m alone, on my own, and that’s all I know

I’ll be strong, I’ll be wrong, oh, but life goes on

Oh, I’m just a girl trying to find a place in this world


Geriatrische popster

Swifts eerste albums passen in de traditie van de bildungsroman, waarin de psychologische en morele groei van het hoofdpersonage van kindertijd tot volwassenheid centraal staat, zijn coming of age. Traditioneel was het hoofdpersonage een jonge man en de narratieve structuur die van de heldenreis – met zijn Ilias wordt Homeros gezien als grondlegger. Alleen mannen werden geacht complexe verlangens te hebben. Vrouwen hoefden hun identiteit niet te ontdekken, die werd toch bepaald door hun man. Charlotte Brontës Jane Eyre wordt gezien als de eerste bildungsroman waarin we het zelfbewustwordingsproces van een jonge vrouw volgen (het is vast niet toevallig dat Swift in haar teksten meermaals refereert aan Jane Eyre, in nummers als ‘Mad woman’ en ‘Dear reader’). In film wordt de coming of age vaak verweven met het genre van de tienerfilm – niet voor niets is het populairste genre op Netflix de highschool*serie. Een kleine greep uit een ruimaanbod: To all the boys I’ve loved before, Heartstopper, Sex education en The summer I turned pretty. Die laatste serie maakt gretig gebruik van Swiftsmuziek; er zijn weinig songwriters zo goed in het capteren van wat het betekent jong te zijn.

Je gevoelens zijn groots en dramatisch, aan de ene kant ben je fearless en young and reckless, maar als je hart gebroken wordt, ben je too young to know it gets better. Je droomt van getting out, van wegrennen naar een big ol’ city want when you’re young you just run zoals only the young dat kunnen. Het is life before you know who you’re gonna be, maar ook de periode waarin je dat gaat uitvogelen met de wereld aan je voeten: I realized some bigger dreams of mine.

Gelukkig stopte Taylor Swifts carrière niet waar de meeste coming-of-ageverhalen aflopen. Het is zeldzaam dat een vrouwelijke popster, bij uitstek een die begonnen is als kindster, het zo lang uitzingt dat je samen met haar door verschillende levensfases gaat. Ze vreesde er zelf ook voor. Als negentienjarige vertelde ze in een interview dat ze zichzelf vijf seconden per dag toestaat om uit te gillen “Yes, this is happening!”, om zich de rest van de dag zorgen te maken over hoe ze haar succes kan vasthouden. In een interview bij de release van haar nieuwste album Midnights noemde ze zichzelf een “geriatrische popster”, omdat vrouwelijke artiesten doorgaans na hun 25ste afgeserveerd worden.

De popsterren van de jaren 90, zoals Britney *Spears en Christina Aguilera, zijn inderdaad nooit voorbij hun jeugdige roem geraakt. “Frozen in the time they got famous”, zoals Swift het verwoordt in Miss Americana. Geforceerd werden ze volwassen met sexy nummers die mannen voor hen schreven. Al in 1965 liet Serge Gainsbourg een piepjonge France Gall het nummer ‘Poupée de cire, poupée de son’ vertolken, over een zangeresje dat liedjes zingt over liefde, geschreven door volwassen mannen, die ze door haar jeugdigheid niet begrijpt. En hoezeer ze hoopt haar songs ooit daadwerkelijk te beleven: “Un jour je vivrai mes chansons.”

Daarin schuilt precies het verschil met Taylor Swift. “Ik weet dat ik hier niet zou staan als ik niet mijn eigen songs schreef”, zegt ze in Miss Americana. Als haar eigen biograafhuldigt zehet adagium ‘schrijf over wat je kent’ en zingt ze nooit over iets wat ze zelf niet begrijpt. Ze verwijst naar haar eigen teksten en thematiseert haar eigen naïviteit. Zo zijn ‘New romantics’ en ‘22’ ironisch-romantische belichamingen van the arrogance of youth, waarin het leven een uitvergroting is van het klaslokaal. Iedereen is bored, tired of everything en on the road to ruin, met heartbreak als national anthem. Maar net zo goed schrijft ze op haar 22ste met ‘Nothing new’ een kwetsbaar nummer over de angst om die jeugdigheid te verliezen. Ze vraagt zich af: “How did I go from growing up to breaking down?” Als je had geweten dat volwassenheid bij vlagen zo pijnlijk en eenzaam kon zijn, had je er dan zo naar verlangd toen je jonger was? Haar mooiste nummer over de desillusie van opgroeien is misschien wel ‘Never grow up’, waarin ze zegt dat ze niet kon wachten om alleen te gaan wonen en volgens haar eigen regels te leven, maar:

It’s so much colder than I thought it would be

So I tuck myself in and turn my nightlight on

Wish I’d never grown up

Volwassen zijn blijkt niet zelden vooral worstelen met dat volwassen-zijn. Dat is een terugkerende thematiek in recente nummers als ‘Anti-hero’ (“I have this thing where I get older, but just never wiser”) en ‘This is me trying’ (“I’ve been having a hard time adjusting. I had the shiniest wheels, now they’re rusting”). Ik ben zelf net 32 geworden en nu ik vriendinnen zie trouwen, kinderen krijgen en huizen kopen, terwijl ik na een pijnlijke relatiebreuk en een miskraam bijna vijf jaar single ben en op het punt sta mijn eitjes in te vriezen, komen haar woorden “life is a tough crowd, 32 and still growing up now” harder binnen dan ooit. Eigenlijk houdt dat coming-of-ageproces nooit op, want het is de existentiële zelfverwezenlijking die ons hele leven blijft doorgaan. Vanaf het moment dat we ons van onszelf bewust worden, blijven we een ‘zelf’ in wording.


Een vrij leven

Een van mijn lievelingsboeken van de afgelopen jaren is het autobiografische De prijs van het bestaan waarin Deborah Levy zich afvraagt wat het een vrouw, in het bijzonder een vrouwelijke kunstenaar, kost om een vrij leven te leiden. Ze vertelt hoe ze ooit begon met schrijven, geïnspireerd door Simone de Beauvoir, en net als zij hoopte een vrij leven tegemoet te gaan, wat dat ook mocht betekenen. “Ik was jong en aantrekkelijk, ik stapte op die trein, sloeg mijn dagboek open en begon in de eerste en de derde persoon te schrijven.” Maar ergens in haar leven is ze uit die trein gestapt, ze trouwde, kreeg kinderen en nu ze eind de vijftig en gescheiden is, voelt ze zich een teleurstelling in vergelijking met het ideaal van De Beauvoir dat ze ooit nastreefde. In ‘The archer’ bezingt Taylor Swift een gelijkaardig traject.

I jump from the train, I ride off alone

I never grew up, it’s getting so old

Help me hold on to you

De trein van verwachtingen die anderen – en wijzelf – van ons als vrouw hebben. Verwachtingen die zo tegenstrijdig en onbereikbaar zijn: vrijheid is net zomin een ideaal als een illusie. We zitten in treinen die veel te snel gaan, en wachten tegelijkertijd op treinen die nooit lijken te komen. Zo keert Levy zich in haar ontgoocheling tot de dagboeken van De Beauvoir en vindt daar de woorden die zij in een brief aan een van haar minnaars schreef: “I want everything from life, I want to be a woman and to be a man, to have many friends and have loneliness, to work much and write good books and to travel and enjoy myself …” Dat zijn de ambivalente gevoelens die Taylor een podium biedt, al dan niet gehuld in een popjasje. Gevoelens die ik herken in de nachten dat ik wakker lig, nadenkend over fouten in het verleden of een onzekere toekomst. Soms weet ik niet wat enger is: dat morgen alles anders kan zijn of dat mijn leven er over dertig jaar nog precies hetzelfde uitziet.

Zelfverwezenlijking uit zich dan ook niet enkel in onze daden en keuzes, je tot jezelf verhouden is je ook verhouden tot tijd, zoals Heidegger benadrukt. Of zoals Taylor Swift zingt: “It’s like I can feel time moving.” Een fundamenteel aspect van de menselijke conditie is namelijk dat we onze feitelijke ervaringen kunnen overstijgen, dat we niet alleen leven in het verstrijken van de tijd maar daar ook over kunnen nadenken. We verhouden ons tot het verleden en de toekomst door terug- en vooruit te blikken.

Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman, gespecialiseerd in de studie naar geluk en ongeluk, stelt dat we onszelf kunnen onderscheiden in twee ‘zelven’: het ervarende en het herinnerende zelf. Het ervarende zelf weet hoe iets op dit moment voelt. Als een dokter tegen je been tikt en vraagt hoe dat voelt, antwoord je vanuit het ervarende zelf. Vraagt de dokter: “Hoe gaat het met u?”, dan antwoorden we vanuit het herinnerende zelf. Nadenken over onszelf doen we altijd vanuit het herinnerende zelf, en hoe gelukkig we zijn in het leven hangt grotendeels af van hoe gelukkig we over ons leven denken. Het herinnerende zelf is een verhalenverteller die bepaalt welke betekenis we toekennen aan onze ervaringen en welke plek iets zal innemen in ons levensverhaal. Vanbinnen zijn we allemaal schrijvers die ervaringen evalueren en herschikken. Met haar songteksten doet Swift heel kwetsbaar en publiekelijk wat we allemaal in ons hoofd doen: vastleggen welke momenten het waard zijn en bepalen hoe we die willen herinneren. “Hold on to the memories. They will hold on to you.”


Popcultuur helpt

Als ‘schrijver van ons levensverhaal’ is het herinnerende zelf natuurlijk uitermate subjectief en beïnvloedbaar. Kahneman geeft allerlei voorbeelden van hoe mensen zich ervaringen positiever of negatiever herinneren dan ze objectief gezien waren. Zo blijkt vooral de manier waarop ervaringen beginnen of eindigen significant voor hoe we die ervaring optekenen in ons herinnerende zelf. Kahneman verwijst naar een experiment waarin twee groepen mensen een operatie ondergingen. De operatie in groep B was objectief pijnlijker, maar in de terugkoppelende gesprekken over hoe ze die hadden ervaren, bleek groep A zich haar operatie als veel pijnlijker te herinneren dan groep B. Waarom? Omdat bij groep A het pijnlijkste moment aan het eind plaatsvond en bij groep B eerder in de operatie. Niet zo raar dan dat Swiftverkiest te zingen over de laatste kus van een relatie of de eerste weken in een nieuwe stad.

Popcultuur speelt voor veel mensen een rol in hoe ervaringen door het herinnerende zelf worden ingekleurd. Aan het begin van de Eras tour zegt Taylor Swift tegen de fans dat haar nummers ooit misschien geschreven zijn over gebeurtenissen in haar leven, maar dat het haar droom is dat ze, door ze de wereld in te sturen, ook over onze levens gaan. Als ik zeg dat ik met Swiftsmuziek ben opgegroeid, dan bedoel ik dat haar muziek als een soundtrack vervlochten is met mijn herinneringen en zo invloed heeft op hoe ik me tot mijn eigen verleden verhoud. Haar muziek is een essentieel onderdeel van mijn herinnerende zelf. Mijn eerste verliefdheid op een van mijn vriendinnen op de middelbare school klinkt als ‘You belong with me’. Het huilen op de badkamervloer voelt dankzij ‘New romantics’ een stuk heroïscher. Nadat mijn ex mijn hart had gebroken, pakte ik dansend op ‘I forgot that you existed’ dozen uit in mijn appartement, het ‘nieuwe begin’ zoals ik dat uit filmscènes ken. En van een grote operatie die ik dit jaar onderging, kan ik me de pijn waarvan ik ’s nachts wakker lag nauwelijks herinneren, maar wel dat ik in slaap viel door op repeat naar Folklore en Evermore te luisteren.

Swifts nummers zijn met de jaren reflectiever geworden. In haar songteksten komen de woorden ‘remember’ en ‘memory’, in verschillende variaties, zo’n 120 keer voor. Steeds vaker benadrukt ze dát ze zich iets herinnert en hóé ze het zich herinnert. Of ze vraagt aan anderen of en hoe zij het zich herinneren. De in 2021 uitgebrachte, tien minuten durende versie van ‘All too well’ – door critici beschouwd als haar magnum opus – biedt je als luisteraar een zitje op de eerste rij bij het herinnerende zelf dat zich een weg baant door de kleinste details en grootste emoties. De vertwijfelde herhalingen van “I remember it all” en “I was there”, alsof ze zichzelf in de arm knijpt: heb ik het niet gedroomd? Zoekend naar bevestiging bij de ander dat het echt gebeurd is: jij was daar toch ook, herinner jij je het net zo goed als ik? Want dat is toch wat we elkaar beloofden, dat we het ons zouden herinneren? En constant weer teruggeslingerd worden in de herinnerde ervaring, “there we are again”. De centrale vraag van ‘All too well’: hoe kun je verder zonder te blijven hangen in het verleden als je je alles maar al te goed kunt herinneren?


Toekomstige herinneringen

In De herhaling beschrijft Kierkegaard een jongeman die verliefd is, maar al vanaf de eerste dagen in staat is zich zijn liefde te herinneren. Hij schrijft dat het grote voordeel van herinnering is dat ze met verlies begint, “daarom is ze zeker, want ze heeft niets te verliezen”. Soms maakt de angst voor verlies dat we bij voorbaat al verloren hebben. In ‘Out of the woods’ zingt Swift“I remember thinking” – een voorbeeld van hoe ze tijdens de relatie al vanuit haar herinnerende zelf reflecteerde over die relatie. Het herinnerende zelf gaat dan ook niet alleen over onze verhouding met het verleden, maar ook tot de toekomst. Dat lijkt paradoxaal, al stelt Kahneman dat we de toekomst ervaren als toekomstige herinneringen. Dat is wat verlangen in wezen is.

De pijnlijkste vorm van herinneren is volgens Kierkegaard “het herinneren van de toekomst, vooral de toekomst die je nooit zult hebben”. Ik begreep nooit goed wat hij daarmee bedoelde, maar herlas de zinnen toen ik enkele weken nadat mijn relatie uit was een miskraam kreeg. Mijn vriend en ik hadden het vaak gehad over samen een kind krijgen, we hadden namen bedacht en gefantaseerd over hoe een miniversie van ons er zou uitzien. Herinneren gaat soms over wat is geweest en soms over wat nooit heeft kunnen zijn.

I’ve got a lot to pine about

I’ve got a lot to live without

I’m never gonna meet

What could’ve been, would’ve been

What should’ve been you

Herinneren voelt als in de zee zwemmen: als je er middenin zit, overspoelt het je en lijkt er geen uitweg, maar op een bepaald moment kun je uit de zee lopen en van een afstand naar de golven en de horizon kijken. Vanaf dat moment bepaal jij wanneer je er weer in wilt springen, met één teen of met een duikpak aan, zonder erdoor opgeslokt te worden. Dat is wat Taylor Swift met haar nummers keer op keer doet, en wat je als fan ervaart wanneer je ze beluistert.

Opgroeien en volwassen worden, coming of age, blijkt in essentie vooral leren om te gaan met verlies. Jong zijn betekent meer toekomst voor je hebben dan verleden achter je. Hoe ouder je wordt, hoe meer verleden. Leven is verleden verzamelen. Dat klinkt deprimerend, maar dat is hoe we onszelf worden: door ons te verhouden tot wat we meemaken en vanuit dat herinnerende zelf ons levensverhaal te schrijven. Dat is waar Kierkegaard het over heeft in de zin die ik in 2012 in mijn dagboek overschreef. Pas nu begrijp ik achterwaarts hoe sterk mijn liefde voor filosofie en voor Swifts muziek met elkaar verweven zijn. Hoe intelligent en herkenbaar zij de complexe vormen van verlies en verlangen die de grondtonen uitmaken van het existentialisme onder woorden weet te brengen.

En wat een lef het vergt om die in alle romantiek en rauwheid op een podium uit te dragen, ten overstaan van de hele wereld evengoed fucked in the head en een anti-hero te zijn. Om naast je overwinningen óók je verlies te delen. “Wie waagt, verliest even zijn evenwicht, wie niet waagt, verliest zichzelf”, schreef Kierkegaard. Als geen ander belichaamt Taylor Swift wat het betekent om auteur van je eigen bestaan te zijn. In mijn ogen is haar oeuvre daarom niets minder dan een monumentaal levend archief van het wordingsproces van een jonge vrouw.


DS Weekblad, 10-08-2024 (Roos van Ees)