Tussen drugsgebruik en Firdaous ligt een hele wereld

Ignaas Devisch


Als God liefde is en alles uit hem voortkomt, maar er tegelijk kwaad bestaat op deze wereld, heeft God dan het kwade veroorzaakt en is Hij dus niet oneindig goed? Toen kerkvader Augustinus dat afgrondelijke vraagstuk in de 4de eeuw moest uitklaren, bedacht hij een constructie die het christendom behoedde van een existentiële crisis: God heeft uit pure goedheid de mens van een vrije wilskeuze (liberum arbitrium) voorzien zodat wij voor het goede kunnen kiezen, of niet. Hiermee bleef het idee van een goede God overeind én verklaarde Augustinus waarom er kwaad bestaat op deze wereld. Niet God zelf, maar de mens kiest voor het kwade.

Een variant van die constructie ligt aan de basis van een aantal (politieke) reacties op de tragische dood van Firdaous, na een zoveelste geval van drugsgeweld in Antwerpen. Elke drugsgebruiker zou zich rechtstreeks verantwoordelijk moeten voelen voor het kwade – in casu de dood van dat kind. Dit ‘vrije wilskeuze’-argument klinkt stoer en plausibel, maar is het correct drugsgebruikers persoonlijk verantwoordelijk te stellen voor de dood van dat meisje? Dat politici zich tot de individuele gebruiker wenden, is natuurlijk handig. Als de collectieve oplossingen om het geweld te bestrijden falen of toch minstens tekortschieten, komt het goed uit de aandacht daarvan af te leiden en de hete aardappel door te schuiven. Uiteraard doen ook gebruikers er goed aan voor de spiegel te staan en zich medeverantwoordelijk te weten voor de drugstrafiek in ons land. Zonder consumptie geen drugsmarkt, zonder drugsmarkt geen drugsgeweld.

Toch is het argument van rechtstreekse verantwoordelijkheid discutabel. De causaliteitsketen die gebruik en geweld met elkaar verbindt, is complex en te gelaagd om alle verantwoordelijkheid op de gebruikers af te wentelen. Er zijn de illegaliteit, de witwaspraktijken, de vlotte beschikbaarheid, het gebrek aan preventie ... Zelfs als morgen in België iedereen stopt met coke snuiven, zal die markt niet verdwijnen of zal ze alternatieven zoeken om gebruikers te verleiden.

De onhoudbaarheid van het argument van persoonlijke verantwoordelijkheid blijkt ook op andere terreinen. Natuurlijk hebben individuele keuzes impact op het grotere geheel, maar als we die lijn doortrekken, is iedere consument rechtstreeks en persoonlijk verantwoordelijk voor de klimaatdoden, omdat hij met het vliegtuig reist of een houtkachel gebruikt. Dan is iedereen die goedkope kledij koopt schuldig aan de slechte behandeling van werknemers in Bangladesh.

Zoiets klinkt alleen plausibel als je alle structurele en dus bovenindividuele factoren buiten beschouwing laat. Meegaan in druggebruik of opteren voor vliegreizen mag dan tot op zekere hoogte een keuze uit vrije wil zijn, de omstandigheden hebben we zelf niet in de hand. Je kunt iemand verwijten een vervuilende vliegtuigreis te boeken, maar vaak is er geen alternatief om snel en comfortabel op een andere plaats te raken. Individuele keuzes moraliseren leidt vooral tot een inflatie van schaamte-inductie en een waslijst van dingen die we niet meer zouden mogen doen. Dat zet doorgaans weinig zoden aan de dijk. Gedragsverandering komt veeleer tot stand door betere alternatieven, andere omstandigheden en volgehouden inspanningen.


Het is opvallend dat de oproep tot individuele verantwoordelijkheid er pas is gekomen sinds we een onschuldig gezicht kunnen kleven op het drugsgeweld. De duizenden slachtoffers van de wereldwijde drugscarrousel die we niet kennen, waren blijkbaar geen aanleiding om ons op onze verantwoordelijkheden te wijzen. Zoiets heet identifiable victim effect: een aanwijsbaar en onschuldig slachtoffer brengt meer emotie en verontwaardiging met zich mee dan een anonieme statistiek over sterftecijfers bij drugsgeweld. Dat effect verklaart waarom we meer meeleven met één iemand en minder met complexe problemen zoals armoede, sociale ongelijkheid of vluchtelingen. We kennen allemaal Aylan Kurdi, maar wie kan andere overleden vluchtelingen bij naam noemen? Of drugsdoden? Zoals Jozef Stalin het ooit cynisch heeft uitgedrukt: ‘De dood van een enkele Russische soldaat is een tragedie. Een miljoen doden is een statistiek.’

Natuurlijk zijn wij medeverantwoordelijk voor maatschappelijke fenomenen. Augustinus had gelijk: mensen beschikken over een vrije wilskeuze. Maar niet alle kwaad komt rechtstreeks voort uit individueel gedrag. Niet dat – zoals Heidegger aan het eind van zijn leven dacht – ‘alleen nog een God ons kan redden’. Wel zou het gepaster zijn de maatschappelijke oorzaken van het drugsgeweld eindelijk van een collectief antwoord te voorzien, zoals we ook gezondheidsproblemen en klimaatvraagstukken moeten aanpakken door de goeie keuzen aantrekkelijker te maken dan de slechte. Kortom, mag het in het debat over de juiste aanpak van drugsgeweld ook over de structurele factoren gaan, of zijn systeemanalyses te altmodisch geworden?


DS, 17-01-2022 (Ignaas Devisch)