Bedevaart in de winkelstraat


Lockdownshoppen toont hoezeer de consumptiemaatschappij onze grootste religie is. De beelden van de shoppers deden Tom Hannes denken aan bedevaarders in Mekka.


Fundamentalistisch. Dat leek me zondagavond het woord van de week. Ik dacht daarbij niet zozeer aan de gruwelijke mesaanvallen in Frankrijk. Wel aan de beelden van de lockdownshopping in België. ‘Overbodig’ noemde minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (SP.A) het. ‘Cynisch, macaber en onbegrijpelijk’, vond de Antwerpse gouverneur Cathy Berx. Maar ik dacht aan wat anders. Aan fundamentalisme.

Wat is er toch aan de hand met ons? Hoe zijn we erin geslaagd om een maatschappij te worden die zo vreemd doet? Na maanden van verpletterende cijfers over covid-besmettingen, -interneringen en -doden, met almaar wanhopiger klinkende politieke leiders, met medici die steeds zichtbaarder moeite moeten doen om hun waarschuwingen rustig en beleefd te verwoorden, en net nadat de ziekenhuizen uit radeloosheid zowaar een soort van coup hebben gepleegd (’lockdown of wij sluiten’), lopen wij in overvolle winkelstraten alsof er hoegenaamd niets aan de hand is. Om snel nog even wat te kopen of te snacken. Zijn we, zoals Berx zei, echt zo cynisch? Ik weet het niet. Als je naar de gezichten van de shoppers keek, waren dat gewone mensen, rustig kuierend, zoals op elke zaterdag en koopzondag. Er waren geen cynici of brallerige vrijheidsstrijders. Ze deden allemaal verbijsterend gewoontjes.


Levensgevaarlijk

Enigszins verrassend deden de tv-beelden me denken aan de jaarlijkse bedevaart van moslims naar Mekka, en de gigantische massa mensen die in een kring rond de Kaäba wandelen. Als je de bedevaarders bekijkt, lijken het toch voornamelijk rustige, aardige mensen. Maar er is elk jaar gevaarlijk veel volk. Elk jaar worden mensen onwel, struikelen ze en worden vertrappeld. Soms breekt er paniek uit. Vanuit zijn tv-stoel zit de seculiere Vlaming zich dan af te vragen: ‘Maar als ze wéten dat ze daar kunnen sterven, waarom doen ze dat dan? Omdat het moet van hun godsdienst? Maar komaan zeg, is dat echt nodig als je eraan kunt sterven? Kan die godsdienst dat niet veranderen? Dat kan toch niet de bedoeling zijn?’

De vragen die de lockdownshopping oproepen, zijn opmerkelijk gelijkaardig. De antwoorden ook. Waarom lopen wij net voor een lockdown nog snel met veel te veel een weekend te shoppen? Wetend dat het levensgevaarlijk is voor onszelf, de anderen en de hele maatschappij?

Omdat wij dat moeten doen van onze godsdienst, namelijk de godsdienst van de consumptie. Daarvan zijn wij met zijn allen dociele gelovigen, veel meer en vooral veel letterlijker dan we doorgaans beseffen. Allang ook. Maar vandaag lijken we toch een akelig niveau te hebben bereikt.

Het begon nochtans goedbedoeld, ergens in de vroege achttiende eeuw. Na de shockerende godsdienstoorlogen van de zestiende eeuw volgde in de zeventiende eeuw een tegenreactie: nieuwe wetenschappers als Newton en Kepler opperden dat God ook gekend kon worden in mathematische modellen van de nieuwe natuurwetenschappen. Dat zou wellicht tot minder bloedvergieten leiden.


Diepere waarheid

In de achttiende eeuw kwam ook daar weer een theologische tegenreactie op: het ‘sentimentele deïsme’. Gratie of verlossing was niet te vinden in droge wetenschappelijke formules, maar in de consumptie van onze waarachtige gevoelens. God is niet de Bijbelse god die in de wereld ingrijpt, maar een stem die innerlijk tot ons spreekt. Of andersom: wie zichzelf goed kan aanvoelen, staat in beter contact met de diepe waarheid van het bestaan. Een cruciale term hierin was ‘smaak’. Waar smaak tevoren op een banale persoonlijke neiging sloeg (ik vind rood mooi en jij groen), werd het nu een teken van waarachtigheid, diepgang. Iemand met smaak zag pittoreske landschappen waar anderen alleen een lastige berg met bomen zagen. Iemand met smaak wist ook welke winkelartikelen ‘in’ waren en welke absoluut belachelijk. Smaak etaleren werd een zaak van zielsverheffing, consumeren een manier om diep te zijn en aldus te mogen bestaan.

In de loop van de eeuwen verdween God maatschappelijk gesproken op de achtergrond, maar de heilsboodschap van de geconsumeerde smaak bleef onder ons vel zitten en vandaag is ze meer dan springlevend in de consumptiemaatschappij. Als minister Vandenbroucke ons probeert te stoppen met shoppen door het ‘overbodig’ te noemen, heeft hij gelijk, maar op een irrelevante wijze. Het maakt niet uit dat het niet nodig is, want de religieuze consumptie begint pas daar waar ze onnodig is.


Vastenperiode

Religieuze consumptie gaat niet om overleven, maar over het tonen van onze smaak, het tonen dat we diepe, rijke verlangens hebben en daarmee het tonen dat we goede mensen zijn. Dat we mogen bestaan. Dat de hemel ons deel zal zijn. Natuurlijk loopt niemand met die gedachten rond als hij de Zara binnenstapt, maar drie eeuwen geleden is deze religie wel zo begonnen. En dat is tot op vandaag een belangrijke oorzaak van ons zo bizarre gedrag. De beste grap die de sentimenteel deïstische God met ons heeft uitgehaald, is ons overtuigen dat we niet meer in Hem geloven.

Is er dan iets mis met genieten? Natuurlijk niet. Mag een mens dan niet gewoon wat flaneren? Natuurlijk wel. Maar als we in acuut levensgevaarlijke tijden zo geobsedeerd blijven kleven aan onze winkelstraatkerken, dan hebben we als consumptiemaatschappij een ernstige graad van fundamentalisme bereikt. De covid-tijden zijn vreselijk, maar ze leren ons ook een en ander over onszelf. Daar zit een kans in voor elk van ons en voor onze maatschappij. Nu onze consumptiekerkgang voor een vastenperiode staat, hoop ik dat we er ons iets bewuster van worden, om – wie weet – wat wakkerder te worden voor een wereld die groter is dan de kerk waarin we plots ons hele leven blijken door te brengen.


DS, 03-11-2020 (Tom Hannes)