Het ziet er slecht uit voor de kritische journalistiek


Een documentaire over moslimterroristen werd afgevoerd omdat er veel protest tegen was, schrijft Luckas Vander Taelen.


Meg Smaker was 21 jaar oud en werkte als brandweervrouw in Californië toen ze op 11 september 2001 de Twin Towers van New York zag instorten. Ze hoorde meteen de kreten van afschuw en de oproepen tot wraak. Ze vroeg zich af hoe het zo ver was kunnen komen.

Ze ging het antwoord zelf zoeken. De jonge vrouw trok enkele maanden liftend door Afghanistan. Nadien woonde ze vijf jaar in Jemen, waar ze Arabisch leerde.

In die periode hoorde ze vertellen over een merkwaardig rehabilitatiecentrum in de Saudische hoofdstad Riad, voor verdachten van terrorisme. De Verenigde Staten stuurden daar voormalige gevangenen van Guantanamo naartoe. Het Mohammed Bin Nayef-centrum heeft de ambitie om mensen die in de ban waren van islamitische fundamentalisten, weer op het goede spoor te helpen. Journalisten mochten het centrum weleens bezoeken, en de internationale pers stuurde delegaties die er enkele dagen rondhingen. Smaker kreeg het voor mekaar dat ze er een jaar mocht blijven.

Smaker had ondertussen ook film gestudeerd en vatte het plan op een documentaire te maken over het centrum. Ze wou naar eigen zeggen de mens achter de extremist laten zien en uitzoeken wat iemand bezielt om aanslagen te plegen. Vier van de honderdvijftig ‘gasten’ wilden meewerken. Smaker voerde lange gesprekken met hen, ze filmde 16 maanden lang.

Het resultaat was Jihad rehab. Toen de film uitkwam, waren de kritieken zeer lovend. De Britse krant The Guardian schreef dat haar werk ‘intelligente mensen ertoe aanzet om vastliggende meningen bij te sturen’. Het gerenommeerde blad Variety noemde het ‘een mirakel’. Jihad rehab werd geselecteerd voor het prestigieuze Sundancefestival. Smaker had zowat het hoogste bereikt waarvan je als documentairemaker kunt dromen.


Agressieve reacties

Maar zes maanden later liet ze zich erg bitter uit in interviews in de Amerikaanse pers. Haar film is bijna nergens te zien. En ze is zowat bankroet. Hoe is het zo verkeerd kunnen gaan?

De miserie begon voor haar meteen na de vertoning op het Sundancefestival, een halfjaar geleden. Toen kreeg ze niet, zoals gevreesd, te maken met aanvallen van rechtse Amerikaanse critici, maar wel uit het linkse kamp. Dat steunde op de sociale media de zeer agressieve reacties uit de moslimwereld. Het kan niet, werd daar geschreven, dat een witte vrouw het verhaal van Arabische mannen vertelt. Een Libanees-Amerikaanse schreef dat als de film problematisch is voor een moslima zoals zij, dat veel zwaarder zou moeten wegen dan de mening van de witte maakster. Smaker werd ervan beschuldigd alles door een Amerikaanse bril te bekijken, haar werk werd afgedaan als propaganda voor de War on terror. 230 regisseurs, van wie haast niemand de film had gezien, ondertekenden een petitie.

En dan gebeurde het onwaarschijnlijke : de directie van Sundance, die de film eerst sterk genoeg had gevonden voor haar festival, verontschuldigde zich. Ze eiste ook van Smaker dat ze haar documentaire zou onderwerpen aan een ‘ethisch onderzoek’, iets wat het festival nooit eerder van iemand had gevraagd.

Smaker stemde in, haar documentaire kreeg over de hele lijn een gunstig rapport. Maar het kwaad was geschied en de film, die in een eerste fase als bijzonder gedurfd en relevant was onthaald, was door de aanvallen voorgoed gedoemd. Op sociale media werd medewerkers gevraagd zich ervan te distantiëren en hun naam van de generiek te laten halen. Een coproducente, Abigail Disney, die de film eerst ‘briljant’ had gevonden, deed hem nu plots af als een ‘lading haat’. Zij riep ook in bedekte termen op om Jihad Rehab niet meer te vertonen.

En zo ging het ook. Smaker ontving geen uitnodigingen meer voor festivals en is de wanhoop nabij. Ze zit helemaal aan de grond en moest haar ouders om geld vragen om de promotie rond haar film levend te houden. Niet bepaald wat je verwacht na een selectie op Sundance.


Doorgeslagen woke-denken

Ik had Jihad rehab graag zelf bekeken, maar dat is zowat onmogelijk : de film wordt nergens meer vertoond en is bijzonder moeilijk te vinden op het internet. Hoe genuanceerd Smaker ook te werk was gegaan, dat ze Arabisch spreekt en die wereld goed kent door er jaren te wonen: het was allemaal van geen tel voor haar kritikasters. Volgens hun ideologie had Smaker nooit een film mogen maken over Arabische mannen, gewoon omdat ze een vrouw is en de verkeerde huidskleur heeft. Dat is eigenlijk gewoon racisme en een zoveelste voorbeeld van de obsessionele cancelcultuur die de Angelsaksische wereld teistert. Smaker is het slachtoffer van de triomf van het identitaire denken, dat wie niet eenzelfde afkomst heeft, het recht ontzegt om een voor buitenstaanders gesloten groep kritisch te bekijken.

Dat het Sundancefestival, decennialang bekend voor zijn eigenzinnigheid, zo snel toegaf aan dat doorgeslagen woke-denken leidt vooral in kringen van documentairemakers tot onrust. Uiteindelijk is elk creatief werk subjectief en altijd zullen er wel mensen zijn die zich beledigd voelen. Als die groep van luid roepende verongelijkten voortaan kan bepalen wat wij te zien krijgen, dan ziet het er somber uit voor elke vorm van persoonlijke en kritische journalistiek.

Luckas Vander Taelen, freelance journalist


DS, 30-09-2022