De sociale magie van Nieuwjaar


ALS 31 december 1 januari wordt, overschrijden we een grens die we zelf getrokken hebben. In veel opzichten zijn oudejaarsdag en nieuwjaarsdag natuurlijk doodgewone dagen; de tijd loopt gewoon verder. En toch is de overgang van oud naar nieuw ook heel speciaal, sociale magie.


Met Nieuwjaar sluiten we, zoals bij andere overgangsrituelen, een periode af en beginnen we iets nieuws. Kalenders zijn ingenieuze sociale constructies die de continue tijdstroom indelen en ordenen. Oud wordt nieuw. Het nieuwe jaar is opnieuw het eerste, het ligt nog open en onbeschreven voor ons. We moeten het natuurlijk ook geloven, anders werkt het niet.

Maar het is haast onmogelijk om afzijdig te blijven, om het niet te geloven. De magie van het afsluiten en het herbeginnen is alomtegenwoordig. De oude scheurkalender is zijn bladen kwijt en wordt vervangen door een nieuwe. Oude zaken worden afgesloten, schulden vereffend, interesten betaald, balansen opgemaakt. Het afgelopen jaar wordt geëvalueerd. In kranten en tijdschriften verschijnen lijstjes met de boeken, cd's, films, concerten, sites, mensen, rampen, woorden, trends ... van het afgelopen jaar. We worden overstelpt met conferences en jaaroverzichten.

Terwijl we het afgelopen jaar proberen te vatten en te ordenen om het uiteindelijk af te sluiten, te klasseren en achter ons te laten, gaapt voor ons het onbekende nieuwe jaar. Velen van ons maken goede voornemens: stoppen met roken, vermageren, meer tijd voor de kinderen.... Op nieuwjaarsdag laten we onze slechte gewoontes achter ons. We worden herboren en willen weer geloven dat we het nieuwe jaar zelf kunnen maken. De toekomst ligt open.

Die open toekomst maakt ons echter ook onzeker. We laten het bekende achter en overschrijden de grens naar het onbekende. En in die onzekerheid zoeken we elkaar. Ook volgend jaar willen we verder kunnen rekenen op onze familie, vrienden, kennissen, buren, collega's, klanten ... en ook zij mogen verder op onze steun rekenen. Om dat duidelijk te maken wisselen we nieuwjaarswensen uit. We spreken elkaar moed in voor het nieuwe, onbekende jaar: veel geluk, een goede gezondheid, succes, vrede, vriendschap.

Alles wat we waardevol vinden, de waarden die we delen, wordt in die nieuwjaarswensen bekrachtigd. De nieuwjaarsbrief is sinds eeuwen het ritueel bij uitstek om dat te uiten. Kinderen bevestigen hun relatie met hun ouders, grootouders, peter en meter met het maken van goede voornemens. In ruil krijgt de nieuwjaarsbrieflezer uiteraard een geschenk. Net als de kinderen die, ook vandaag nog, in de buurt nieuwjaarswensen overbrengen met een lied of gedicht.

Met Nieuwjaar wisselen we geschenken uit, de meest universele manier om sociale relaties te bevestigen. De geschenkenindustrie trivialiseert natuurlijk dit meest elementaire sociale gebruik. In deze donkere dagen troepen hele horden samen in shoppingcentra, op kerstmarkten en verlichte binnensteden op jacht naar eindejaarsgeschenken. Die opgefokte consumptiedrift mag ons echter niet doen vergeten waar het om gaat: het herbevestigen van sociale relaties.

Dat geldt ook voor de nieuwjaarskaarten. Netwerken worden hernieuwd door nieuwjaarswensen rond te sturen. We sturen kaartjes naar familie, vrienden en kennissen, klanten, zakenrelaties, collega's... om duidelijk te maken dat we er volgend jaar nog zijn voor elkaar, dat we op elkaar kunnen rekenen. In dat uitwisselen van wensen, geschenken en kaartjes tekenen we ons sociaal netwerk uit voor het jaar dat voor ons ligt.

De meest directe manier om sociale relaties te bekrachtigen is uiteraard het feest. Met Nieuwjaar wordt dan ook veelvuldig en uitgelaten gefeest. In dat opzicht is er een fundamenteel verschil tussen Nieuwjaar en Kerstmis. Het feest van Kerstmis heeft een meer intiem, zelfs ingetogen karakter. Kerstavond is een familiefeest. Zonder familie is kerstavond de meest eenzame avond van het jaar. Op kerstavond is de publieke ruimte dan ook vrijwel leeg: er is weinig of geen volk in restaurants, in de bioscoop, in disco's en dancings. Het is stil op straat en in de stad.

Op oudejaarsavond wordt de publieke ruimte wél gevuld. In restaurants en feestzalen wordt gefeest en gedanst en rond middernacht gaan velen de straat op. Het feesten en dansen is ook veel uitbundiger. Om de onzekerheid van het onbekende, nieuwe jaar te bezweren zoeken we elkaar op, maken we lawaai, steken we vuurwerk af. Zelfs wie thuis blijft zoekt het virtuele gezelschap van het Swingpaleis of andere eindejaarsspecials. Ook op televisie wordt massaal gedanst, gezongen, gefeest, vuurwerk afgestoken en om middernacht kunnen we mee aftellen met de rest van de wereld. En dan is er natuurlijk ook nog de sms. Oudejaarsnacht is de absolute piek in het sms-verkeer.

Terwijl we op kerstavond veel meer terugplooien in intieme kring, willen we rond Nieuwjaar ons breder relatienetwerk bevestigen. Vandaar ook dat het feest niet stopt met oudejaarsavond. Op 1 januari gaan we op familiebezoek en daarna volgen vaak nog vele nieuwjaarsfeestjes en -recepties: op het werk, met diverse familieleden, vrienden, in de buurt of de gemeente, in de vereniging...

Het is heel moeilijk, als we dat al zouden willen, om de overgang van oud naar nieuw te negeren. Het nieuwe jaar is dan wel een sociale conventie - andere culturen vieren het nieuwe jaar op andere data - maar daarom niet minder reëel. Nieuwjaar is een sociale gebeurtenis, zelfs voor wie niet meeviert.

Ignace Glorieux (De auteur is socioloog aan de Vrije Universiteit Brussel.)


DS, 31-12-2005

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB