‘We zijn nu eenmaal als idioten geboren'

Ruben Mersch, Oogklepdenken. Waarom we allemaal idioten zijn, Ludion: WPG, 2012.


U gelooft in de heilzame werking van antioxidanten omdat de uitleg zo goed klinkt en stemt voor politici die u leuk vindt. U rookt, maar bent bang kanker te krijgen van uw gsm. U bent een idioot, maar u bent niet de enige. Filosoof Ruben Mersch ontmaskert ons oogklepdenken.


Ruben Mersch, auteur van een boek over redeneerfouten die we allemaal maken, rolt een sigaret. ‘Dom hé. Tien keer meer kans op longkanker, dubbel zoveel kans op hart- en vaatziekten. De bewijzen zijn overweldigend dat roken vreselijk ongezond is. Als ik echt een rationeel wezen was, zou ik zelfs deze sigaret niet meer oproken. Maar weet je wanneer ik echt gemotiveerd zou zijn om te stoppen? Als morgen een goede vriend van mij sterft aan longkanker, wat helemaal niets relevants zegt over het risico dat ik loop.'

Oogklepdenken heet zijn boek, en het heeft als ondertitel ‘waarom we allemaal idioten zijn'. De voorbije twee weken werd het al door tweeduizend idioten gekocht, wat lang niet slecht is voor een debuut van een 36-jarige werkloze filosoof. ‘Ik heb moeten vechten om die ondertitel te behouden, want uitgevers beledigen hun publiek niet graag. Maar ik wil niemand beledigen. Ik sta zelf met oogkleppen op de cover, omdat ik evengoed een idioot ben. Elke dag opnieuw nemen we beslissingen op basis van redeneerfouten. Ik maak mij geen illusies, we zullen ze blijven maken. Maar als je ze herkent, maak je er misschien minder, of tenminste niet op momenten die er echt toe doen.'


Beter dan een hond

Volgens Mersch zijn we idioten, omdat we als idioten geboren zijn. Idioten die vaak meer gebaat zijn met een snelle beslissing, dan met zorgvuldig afgewogen argumenten. ‘Ken je zweefvliegen? Zwart en geel gestreepte vliegen die op bijen of wespen lijken, tenzij je echt goed kijkt. Er zijn veel vogels die die beestjes niet opeten, vogels die geen wespen of bijen kunnen verteren, maar geen tijd hebben om telkens een hele checklist te overlopen om te determineren of ze nu een wesp, een bij of een lekkere zweefvlieg voor hun neus hebben en dus niks opeten dat geel met zwart is. Simpel, maar niet perfect.'

‘Mensen denken in veel gevallen net zoals de vogel die geen zwart-gele beestjes lust. Ze hebben een inwendige idioot die razendsnel onzorgvuldige beslissingen neemt. Het is dankzij die idioot dat de mensen niet uitgestorven zijn. Ik heb een hekel aan evolutionaire verklaringen als “vrouwen houden van roze omdat ze vroeger bessen moesten plukken”. Maar het lijkt mij een plausibele veronderstelling dat onze voorouders voor het oog van een aanstormende sabeltandtijger meer gebaat waren met een snelle, onzorgvuldige beslissing, dan met een statistische afweging van de mogelijke risico's.'

Onze inwendige idioot snapt helemaal niets van statistiek. Stel dat u een vrouw bent en u hebt net een borstkankertest gehad. Die test geeft negentig procent juiste voorspellingen en uw test is positief. Hoe groot is dan de kans dat u borstkanker hebt? U denkt negentig procent en toch is het niet meer dan acht procent. ‘Mensen vinden dit moeilijk te geloven. Maar stel nu dat je duizend mannen test. Mannen hebben natuurlijk geen borstkanker, maar een test die negentig procent nauwkeurig is, levert bij duizend mannen wel honderd positieve resultaten op. De kans dat ze borstkanker hebben, is nul. Bij vrouwen komt borstkanker wel voor, maar nu ook weer niet zo vaak. Op duizend willekeurige vrouwen hebben er tien kanker. Negen van die tien testen positief, samen met 99 anderen. Van 108 vrouwen met een positieve test, heeft dus 8 procent echt kanker.'

Volgens Mersch is luisteren naar een inwendige idioot vaak niet eens zo'n slecht idee. ‘Ook niet voor sommige belangrijke beslissingen. Vraag je maar eens af met welke argumenten de meeste mensen een partner kiezen, met wie ze vaak de rest van hun leven gaan spenderen. Van Charles Darwin, de bedenker van de evolutieleer, is een lijstje bewaard met argumenten pro en contra een huwelijk met zijn aanstaande. De eerste kolom, waarin ook “beter dan een hond” stond, haalde de bovenhand. Maar ik betwijfel of zijn keuze écht zo rationeel was en of ze dat wel hoeft te zijn. Bij een partnerkeuze is irrationaliteit niet zo erg. Tenzij je halsoverkop met een gewelddadige drugsverslaafde begint, lijkt mij dat niet zo'n probleem.'

Maar als we politici verkiezen op basis van hun stemtimbre, hun geruststellende uiterlijk en hun gevoel voor humor – en niet op basis van hun standpunten of verwezenlijkingen – is het minder aangewezen blindelings onze inwendige idioot te volgen. Net als wanneer we beslissen onze kinderen niet te vaccineren op basis van een diepgewortelde afkeer van de farmaceutische industrie, zonder dat we er enig benul van hebben hoeveel kwaad we daarmee aanrichten.


Aliens en piramides

‘Sommige mensen geloven dat aliens de piramides in Egypte bouwden. Het is niet echt slim, maar ik lig er niet wakker van. Sommige sporters knopen uit bijgeloof hun veters altijd op dezelfde manier, sommige mensen voelen zich oprecht beter omdat een charlatan aan hun chakra's heeft gesleuteld. Dat doet niemand kwaad. Maar het wordt gevaarlijk wanneer de – intussen voormalige – president van Zuid-Afrika, Thabo Mbeki, zegt dat rode biet, knoflook of citroenen helpen tegen hiv. Of wanneer de goedgelovigheid van mensen wordt uitgebuit om winst te maken. Ik word opstandig van nutteloze omega 3-supplementen en antioxidanten die ons met pseudowetenschappelijke argumenten door de strot worden geramd. Of van farmaceutische bedrijven die ons doen geloven dat depressies niet meer zijn dan een simpel chemisch probleempje in de hersenen.'

Mersch weet waarover hij spreekt als hij het over farma heeft. In het nawoord van zijn boek bedankt hij de farmaceutische gigant Johnson & Johnson, waarvoor hij jaren werkte, voor ‘de mooie ontslagvergoeding waardoor ik dit boek kon schrijven'. ‘Ik vond dat dat wel moest. Ik ben ze echt dankbaar. Ik heb daar misschien niet de aangenaamste tijd van mijn leven gehad, maar ik heb er veel geleerd. Bijvoorbeeld dat harde kantoorpolitiek en een totale fixatie op winst-winst-winst niet mijn wereld is.'

Mersch is gediplomeerd filosoof, heeft daarna biologie gestudeerd tot zijn geld op was en is dan maar gaan werken voor Tibotec, een klein farmaceutisch bedrijf. Als informaticus. ‘Het was begin jaren 2000, de tijd dat bedrijven zo hard informatici nodig hadden dat al wie in staat was een computer kon aan en uit te schakelen een bedrijfswagen kon krijgen. Een diploma informatica was niet nodig, een achtergrond als wetenschapsfilosoof was al heel wat. Logica en wetenschapsfilosofie zijn trouwens best wel een goede basis voor een job als programmeur. Tot mijn verbazing vonden ze dat ook bij Tibotec, waar ze mij op basis van één gesprek hebben aangeworven, hoewel ik niets wist van informatica en geen idee had wat ik op mijn eerste dag zou doen.'

‘De baas van Tibotec had tijdens zijn doctoraatsstudie een paar moleculen ontdekt met antivirale eigenschappen en wou daarmee aidsremmers ontwikkelen. Wij gingen iets doen aan de aidsproblematiek en waren daar erg naïef in. We werkten met risicokapitaal en rekenden erop dat we ooit winst gingen maken in het Westen en gratis medicijnen uitdelen in de derde wereld. Maar op een dag kregen we te horen dat er nog geld was om onze lonen één maand uit te betalen. Weg idealisme. We werden overgenomen door de gigant Johnson & Johnson en kregen voortaan te horen hoeveel double digit growth we moesten realiseren. Het ergste is dat je meegesleurd wordt. De menselijke hang naar status is zeer sterk. Je krijgt een bedrijfswagen, een laptop, tien mensen onder je. Op zakenreis mag elke maaltijd 150 euro kosten en je vindt dat normaal. Dat is verslavend, maar op lucide momenten realiseer je wel dat je een links, rebels jongetje bent.'

Na een burn-out van drie maanden had hij in zijn hoofd al afscheid genomen. Toen Johnson & Johnson aankondigde dat het de vestiging in Mechelen ging opdoeken en iedereen verhuizen naar Turnhout zag hij zijn kans schoon om eruit te stappen. ‘Ik heb een mooie ontslagvergoeding afgedwongen via de vakbond, waarmee ik al mijn bruggen met de farmaceutische industrie in één keer voorgoed heb verbrand en wel moest op zoek gaan naar iets anders. Geen idee wat, maar ik was opgelucht toen ik mijn bedrijfswagen ging afgeven en met de bus naar huis reed. Een maand later, toen mijn vriendin zwanger bleek, maakte ik mij nog altijd geen zorgen. Met tien jaar ervaring in de informatica kun je altijd wel ergens terecht en met mijn ontslagvergoeding had ik tijd om te kijken of er niets was dat ik liever wilde doen. Ik overwoog een klimzaal te beginnen in Brussel en besliste uiteindelijk dit boek te schrijven.'


Sokken met gaten

‘Oogklepdenken is een afrekening met zekerheden. Mensen hebben zoveel zekerheid nodig dat ze goedgelovig worden. We willen dat iets ofwel waar is ofwel compleet niet waar. We zijn liever rotsvast overtuigd van iets dat fout is, dan toe te geven dat we iets niet weten. Terwijl het helemaal niet zo erg is om iets niet zeker te weten. Je kunt ook kiezen tussen twee alternatieven zonder honderd procent zekerheid, zeker als je kunt inschatten hoe groot de kans is dat iets waar is.'

‘Neem nu de evolutieleer. Dat is geen goddelijke waarheid. Het is mogelijk dat het principe van evolutie door natuurlijke selectie niet helemaal klopt. De bekende Britse filosoof Bertrand Russell zei ooit dat het perfect kan dat de wereld vijf minuten geleden geschapen is, met alles erin, wijzelf ook, compleet met al onze herinneringen, gaten in onze sokken en haar dat dringend geknipt moet worden. Alleen is dat zeer onwaarschijnlijk. Daartegenover staan erg veel aanwijzingen dat de evolutieleer klopt. Zo veel, dat we er veilig in kunnen geloven. Er is ook een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid dat roken longkanker veroorzaakt, zelfs al weten we nog altijd niet precies hoe het in zijn werk gaat. Maar soms is het minder eenduidig, en dat is helemaal niet zo erg.'

Daarin onderscheidt Oogklepdenken zich volgens Mersch van een boek als De voedselzandloper, de bestseller van de arts Kris Verburgh over gezonde voeding. ‘Ik gun Verburgh zijn succes, maar wat hij doet is het omgekeerde van wat ik doe. Hij verzamelt onderzoeksresultaten die veelbelovend zijn en blaast ze op tot quasi-zekerheden, terwijl over de relatie tussen voedsel en gezondheid maar weinig absolute waarheden bestaan. Dat is nu precies een sector die verdomd moeilijk te onderzoeken is en waar het ene degelijke onderzoek het andere tegenspreekt.'

Zonder zekerheden te bieden wil Mersch de mensen helpen zelf in te schatten hoe zeker ze van iets kunnen zijn. Een van de redenen waarom hij het boek schreef, was een gesprek met een niet onintelligente vriendin die hem uitlegde waarom ze haar pasgeboren kind niet wilde laten vaccineren. Hij slaagde er niet meteen in haar ervan te overtuigen dat dat een domme, gevaarlijke beslissing was. ‘Probeer maar eens te googelen of vaccinaties een goed idee zijn. Google is een bevestigingsmachine. Als je gelooft dat aliens de piramides hebben gebouwd, zal Google je gelijk geven. Als je ervan overtuigd bent dat vaccins gevaarlijk zijn, vind je gemakkelijk duizenden resultaten die je opvatting bevestigen. Idem als je overtuigd bent dat ze juist heel nuttig zijn. Maak als leek maar eens het onderscheid.'

‘Ik probeer in het boek te tonen hoe je dat onderscheid kunt maken, zonder dat je zelf een wetenschapper of een statisticus hoeft te zijn. Er zijn manieren om goede argumenten van slechte argumenten te onderscheiden. Om te zien wat je moet geloven: de studies die beweren dat je kanker krijgt van gsm's, of de studies die het gevaar relativeren; de studies die beweren dat kinderen vaccineren autisme veroorzaakt, of de studies die zeggen dat je wel gek zou zijn om je kind niet te vaccineren. Ik leg uit hoe je statistische fouten herkent en hoe je op zoek kunt gaan naar betrouwbare data. Wie zegt dat kinderen autistisch worden van hun mazelenprikje, moet kunnen aantonen dat gevaccineerde kinderen vaker autistisch zijn. Gelukkig is er een land dat zulke data zorgvuldig bijhoudt: Denemarken. En wat blijkt? Gevaccineerde Deense kindjes zijn niet vaker autistisch dan andere.'


Wetenschappelijke methode

‘Op dezelfde manier kun je op basis van jaren onderzoek stilaan met vrij grote zekerheid concluderen dat je geen kanker krijgt van je gsm, terwijl er altijd een nieuwe studie het tegendeel zal beweren. Als leek is het niet altijd gemakkelijk om het onderscheid te maken tussen goed en slecht onderzoek, maar ik probeer in mijn boek toch uit te leggen waarop je moet letten.'

‘Het is niet omdat het de wetenschappelijke methode heet, dat elke wetenschapper ze altijd toepast. Niet dat wetenschappers vaak frauderen. Dat doen ze, volgens wetenschappelijk onderzoek, verbazend weinig. Maar zodra er commerciële belangen meespelen, publicatiedrang, ego's en inwendige idioten van wetenschappers, ontstaat er ruimte voor overtrokken conclusies. Zulke fouten zijn opspoorbaar voor wie weet waarop hij moeten letten. Zelfs als een wetenschapper totaal fraudeert, zal hij vroeg of laat ontmaskerd worden door de collectieve kracht van wetenschappers die hun werk wel goed doen. Het enige waar we niets tegen kunnen beginnen, is een wereldwijd complot van alle wetenschappers. Maar dat is erg onwaarschijnlijk.'

‘Pas op, ik snap dat mensen rare dingen geloven en zelfs dat ze blind zijn voor tegenargumenten. Ik kijk daar helemaal niet op neer. Ik doe het zelf ook. Ik heb nog met vuur opvattingen verdedigd die helemaal fout zijn, maar er is dus een manier om je daarvoor te behoeden: de wetenschappelijke methode, waarmee je hypotheses formuleert en test, waarmee je tegen je intuïtie in op zoek gaat naar gegevens of eerdere onderzoeksresultaten die je opvattingen kunnen tegenspreken.'

Dat is de essentie van wetenschap en meteen ook de reden waarom er altijd werk zal zijn voor wetenschappers: het is nooit gedaan. Wetenschap is een zoektocht zonder eindpunt. In 1900 hield de Britse Lord Kelvin, toen een van de meest vermaarde fysici, een toespraak voor de British Association for the Advancement of Science. Hij beweerde dat het werk in de fysica grotendeels achter de rug was en dat fysici alleen nog op zoek moesten naar preciezere meetresultaten. Enkele jaren later haalden de ontdekking van de kwantumfysica en de algemene relativiteitstheorie die zelfingenomen zekerheid helemaal onderuit.'

Dat is misschien de lastigste waarheid uit het boek: wetenschappers weten het ook niet allemaal zeker, ze proberen gewoon zo goed mogelijk af te wegen wat plausibel is met de kennis die we nu hebben. ‘Ik kan mij voorstellen dat veel mensen dat niet graag horen, dat ze liever wat meer absolute zekerheden hadden.'


DS, 01-12-2012 (Wouter Woussen)[/I]

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB