Timothy Garton Ash: “Europa heeft twee jaar om zijn zaken op orde te brengen”


Europese leiders reageren ontredderd op de terugkeer van Donald Trump. Oxford-professor Timothy Garton Ash ziet een gevaarlijk keerpunt. “Sommigen lijken bereid te slaapwandelen naar de afgrond.”


Weinig avontuurlijk kun je Timothy Garton Ash (69)niet noemen. De professor Europese Studies aan Oxford reist al vijftig jaar door het continent. Hij was erbij toen de Polen zich vrij vochten van achter het IJzeren Gordijn. Hij mocht Vaclav zeggen tegen de Tsjechische president Havel en Lech tegen de al even legendarische Poolse president Walesa. Hij zag dictaturen omtuimelen en plaatsmaken voor de liberale democratie.

Aan die periode van optimisme kwam in februari 2022 een einde, met de Russische invasie van Oekraïne. Daarover schrijft Garton Ash in zijn bestseller Europa, een persoonlijke geschiedenis. In september reisde de professor opnieuw naar Oekraïne. Hij sprak er met politieke en militaire leiders en zag een verliezend kamp. Deze week, na de overwinning van Donald Trump bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen, wisselde hij berichtjes uit met een commandant aan het geteisterde front.

Terwijl de liberale leiders in Europa opnieuw volkomen geschokt en verloren naar een antwoord leken te zoeken, sprak de commandant van hoop. Trump, schreef die, “is een man van verrassingen”. “Misschien worden de dingen wel beter.” Garton Ash is minder optimistisch. “Het zou kunnen dat historici later naar dit moment kijken als naar het einde van het liberale Europa.”

“In de eerste plaats voor Oekraïne. De kans dat Trump daar een positieve verrassing brengt, zoals die commandant hoopt, schat ik op 5 à 10 procent. Veel groter is de kans dat Trump precies doet wat hij heeft aangekondigd: de steun aan Oekraïne grotendeels of zelfs helemaal opzeggen.”


Wat gebeurt er dan?

“Dan is de vraag of Europa in de bres springt. Op 21 januari is Trump opnieuw de president van Amerika. Oekraïne zal ons nodig hebben om niet te bezwijken. Misschien is Europa er niet klaar voor, misschien is Europa er niet toe bereid, maar Europa is er wel toe in staat. Dat is een belangrijke nuance.”


Hoe moet Europa dat gat dichten?

“Eerst en vooral: onmiddellijk Amerikaanse wapens kopen. Daarnaast: de Europese defensie-industrie uitbouwen. Dat kan perfect. De enige vraag is of de politieke wil er is.”


Zo niet?

“Dan wordt Oekraïne gedwongen om een staakt-het-vuren te onderhandelen vanuit een positie van extreme zwakte. De Russische overmacht zou boven de onderhandelingen hangen en nooit meer verdwijnen. Oekraïne, een van de grootste landen van Europa, eindigt dan verslagen, verdeeld en gedemotiveerd. Met nog eens miljoenen mensen die vluchten naar Frankrijk, Duitsland, België en elders.”

“In september sprak ik met Kyrylo Boedanov, de zeer pientere baas van de Oekraïense militaire inlichtingendienst. Hij had laten schatten hoe groot de daadwerkelijke bevolking van Oekraïne nog was. Ze kwamen uit op 24 miljoen. Op een originele bevolking van 40 miljoen. Wie moet dat land straks heropbouwen?”


Komt de Europese veiligheid in gevaar?

“Een Oekraïense nederlaag is de grootste aanmoediging voor Poetin om zijn expansionisme verder te zetten. De kans dat hij dat doet met een directe aanval op Navo-grondgebied is klein, maar niet uitgesloten. De eerstvolgende doelwitten zullen Moldavië en Georgië zijn.”


U schrijft dat de westerse wereld verkruimelt.

“De Oekraïne-oorlog toont dat we al in de post-westerse wereld leven. Het Westen is er nog, het is nog steeds rijk en machtig – minder nu Trump gewonnen heeft. Maar het bepaalt de agenda van de internationale politiek niet meer. India, China, Brazilië en Zuid-Afrika hebben de schade van westerse sancties tegen Rusland grotendeels gecompenseerd. In de ogen van die landen is dit geen oorlog tussen Rusland en Oekraïne, maar een tussen Rusland en het Westen. Zij zullen zeggen: Rusland heeft gewonnen en dus heeft het Westen verloren. De gevolgen voor onze belangen en bondgenoten overal ter wereld – denk aan Taiwan – zouden enorm zijn.”


Trekt Trump zich terug uit de Navo?

“Niet helemaal, dat denk ik niet. De belangen van de Amerikaanse industrie in de Navo zijn groot. En die zit nog steeds mee aan tafel bij de Republikeinse partij. Maar als Europa veiligheidsgaranties wil voor zijn oostflank, zal het niet meer zomaar op hem kunnen rekenen.”


Europese leiders reageren ontredderd op Trumps terugkeer. Dit scenario werd tot voor kort door topdiplomaten weggelachen

“We zijn niet alleen verbaasd in Europa, we zijn geschokt. We zijn absoluut onvoorbereid. En het is bijna niet te geloven dat de regering van Europa’s centrale bastion, Duitsland, juist deze week koos om uit elkaar te vallen. Daardoor hebben we zwakke, instabiele regeringen in zowel Duitsland als Frankrijk.”


Heeft niemand zich dan op dit scenario voorbereid?

“Onder intellectuelen is er al langer een consensus dat Trump I geen uitzondering was, maar onderdeel van een trend van afnemende Amerikaanse betrokkenheid bij de Europese belangen. En dat het daarom, tachtig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, hoog tijd is dat we onze zaken op orde krijgen. Maar dat zijn pan-Europese beleidsuitdagingen, terwijl de politieke trend er een is van terugtrekking naar het nationale belang en zelfs van nationalisme. Die spagaat verklaart de ontreddering, want geen domein is zo nationaal gebleven als Defensie.”


Kunnen nationale overheden dan niet onderling in actie schieten? Waarom gaan een paar landen niet samenzitten?

“Het is veelbelovend hoe Friedrich Merz (CDU), waarschijnlijk de volgende kanselier van Duitsland, reageerde op de herverkiezing van Trump. Hij legt de sleutel voor onze Europese veiligheid bij vier machten: Duitsland, Frankrijk, Polen en … Groot-Brittannië. Dat lijkt me een realistisch begin. Van daaruit kun je grotere coalities van bereidwilligen smeden. De Zweden, de Baltische staten, de Benelux-landen zullen zeker volgen. Dan ziet het plaatje er al helemaal anders uit.”


Bedoelt u daarmee dat de Europese Unie te log is om een rol te spelen?

“Individuele landen kunnen de weg tonen. Het is trouwens altijd zo gegaan op belangrijke momenten in de Europese geschiedenis. We mogen ons nu niet verliezen in de institutionele geometrie van de EU en de Navo, met domme, achterhaalde argumenten. Daarvoor is de situatie te ernstig.”


Hoe zullen historici kijken naar de reactie van Europa op Trump II?

“In mijn boek Europa, een persoonlijke geschiedenis onderscheid ik twee periodes: die van het einde van de Tweede Wereldoorlog in 1945 tot 1989 en die van na de val van de Berlijnse muur tot de invasie van Oekraïne in 2022. Na bijna drie jaar in deze nieuwe periode gaat het helemaal niet goed met ons. We verliezen de oorlog en hebben geen nieuwe Europese architectuur of krachtbronnen gecreëerd. Als we in de komende twee jaar onze zaken niet op orde krijgen, zullen we hierop terugkijken als op een keerpunt waarop Europa faalde om het tij te keren.”


U had grote verwachtingen van de Franse president Emmanuel Macron, bent u teleurgesteld?

“Laat ons zeggen dat de Romeinse god Jupiter niet bijzonder goed was in het bouwen van coalities (lacht). Macron is met zijn jupiteriaanse stijl niet altijd talentvol gebleken in het vinden van partners. Maar sinds 2017 is hij wel een van de enige leiders in Europa die nog strategisch nadenkt over de toekomst. Hij heeft niet alleen goede ideeën, maar hij heeft op zijn minst ideeën. Bovendien had hij geen Duitse partner, geen Britse partner vanwege de Brexit en – tot Donald Tusk vorig jaar terugkeerde – ook geen Poolse partner. Dat is niet zijn schuld. Maar het is zijn eigen rampzalige hoogmoed die hem verkiezingen deed uitroepen in juni, waardoor zijn voortbestaan nu afhankelijk is van Marine Le Pen.”


Polen en Groot-Brittannië hebben nieuwe leiders. Biedt dat hoop?

“Absoluut. Om meerdere redenen zelfs. Hier in Groot-Brittannië heeft, ondanks alle hysterie rond Brexit, de liberale democratie standgehouden. Een verstandige centrumlinkse regering kwam aan de macht na eerlijke verkiezingen. Ze heeft te weinig geld, maar koerst af op een intelligente reset van de relaties met de EU.”

“Het Poolse geval is nog bemoedigender, omdat de verkiezingen van vorig jaar niet vrij en eerlijk waren. Polen zat halverwege de Hongaarse of de Turkse situatie. Het speelveld was ongelijk, in het voordeel van de zittende machthebber. En toch, door een ongekende opkomst, doordat meer vrouwen stemden dan mannen en meer jongeren dan ouderen, wonnen de liberaal-democraten. Donald Tusk leidt nu een van de sterkste en meest stabiele regeringen in Europa. Al zijn ook daar de populisten van Recht en Rechtvaardigheid (PiS) nooit uitgespeeld.”


Wat is de invloed van Trumps zege op radicaal-rechts in Europa?

“U hebt ze toch victorie zien kraaien? Geert Wilders, Viktor Orban, Marine Le Pen en Nigel Farage. Ze struikelden over elkaar om Trump te feliciteren. Het aura van de machtigste man op aarde verschaft hen een legitimiteit die ze goed kunnen gebruiken. Trumps entourage is bovendien revanchistisch. Ze heeft niet alleen een hekel aan de liberaal-democraten in de VS, maar ook aan die in Europa. Dat zullen we voelen. Trump wil importtarieven. 60 procent voor China en 10 tot 20 procent voor de EU. Mensen die al tot de doelgroep van populisten behoorden, worden daardoor bovenmatig geraakt in hun banen en welvaart. Liberaal-democraten, doe je veiligheidsgordels dus maar aan.”


De Hongaarse premier Viktor Orban denkt ook strategisch. Van alle EU-leiders heeft hij nu de beste relaties met Rusland, China én Amerika.

“De post-westerse wereld waar Orban op gokt, biedt inderdaad mogelijkheden aan kleine opportunistische landjes zoals het zijne. Dat inzicht is, vrees ik, correct. Gelukkig krijgt Orban voor het eerst in veertien jaar serieuze tegenstand van de Hongaarse oppositie. Ik was onlangs in Boedapest. Hongaren zijn het beu dat hun leven nauwelijks verbetert terwijl hun premier over het wereldtoneel paradeert. Bent u weleens in een Hongaars ziekenhuis geweest? De inflatie en zwakke publieke voorzieningen doen de Hongaren pijn. Grote West-Europese landen hoeven hem niet te vrezen.”


Bespeur ik toch enig optimisme?

“Pessimisme van het intellect, optimisme van de wil – het blijft een goede combinatie. Intellectueel pessimisme is zeer nuttig om niet te slaapwandelen richting onze eigen ondergang, iets waartoe Europese leiders daadwerkelijk bereid lijken te zijn. We moeten onszelf niets wijsmaken, we zitten in een diepe crisis. De antwoorden zullen glashelder en razendsnel moeten komen. Dat is doenbaar. Op de uitzichtloze jaren 70 van de twintigste eeuw volgden de jaren 80 en 90, die behoren tot de meest hoopvolle in de hele Europese geschiedenis.”


Blog DS, 09-11-2024 (Kasper Goethals)