In Rusland is landgenoten verraden uitgegroeid tot nationale hobby


Sinds de invasie van Oekraïne verraden steeds meer Russen landgenoten die kritiek hebben op de oorlog. De geringste verdenking volstaat.‘Ik voel vreugde als mensen worden gestraft vanwege mijn aangiftes.’


Zelf noemde Nadezjda Boejanova haar veroordeling ‘absurd’. Dat was nog zwak uitgedrukt. Afgelopen dinsdag kreeg de 68-jarige kinderarts een celstraf van vijfenhalf jaar vanwege het ‘verspreiden van nepnieuws over de Russische strijdkrachten.’ Absurd, maar op zichzelf niets nieuws onder de Russische zon: sinds de invasie van Oekraïne geldt het nepnieuws-vonnis als juridische stok om critici van Poetins oorlog mee te slaan.

Toch is de veroordeling van Boejanova zelfs voor hedendaagse Russische standaarden uitzonderlijk, voornamelijk vanwege de bewijsvoering. De arts werd in februari dit jaar gearresteerd nadat de ex-vrouw van een in Oekraïne gesneuvelde militair haar beschuldigde van het bekritiseren van het Russische leger, tijdens een medische controle van haar zevenjarige zoon.

Volgens de moeder, Anastasia Akinsjina, kwam het gesprek destijds op het trauma van haar zoon, veroorzaakt door het verlies van zijn vader. Daarop zou Boejanova naar verluidt hebben gezegd dat de man een ‘legitiem militair doelwit’ was, zoals alle Russische militairen. De arts ontkent en stelt dat ze de oorlog nooit ter sprake heeft gebracht.

De rechter wilde daar niets van weten en veroordeelde Boejanova. Maar op basis waarvan? Tijdens de rechtsgang bestond de bewijsvoering onder meer uit de getuigenis van Akinsjina en de verklaring van haar zoontje die eveneens tegen de arts getuigde. Het ontbrak in zijn geheel aan tastbaar, verifieerbaar of publiek bewijs. In plaats daarvan werd Boejanova veroordeeld op basis van aannames en van-horen-zeggen-argumenten.


Een grimmige echo uit het verleden

De zaak illustreert de tendens onder Russische burgers om elkaar aan te geven bij de autoriteiten vanwege kritiek op de oorlog. Een klikcultuur waar Poetin in maart 2022 al op zinspeelde toen hij zei dat ‘het Russische volk altijd in staat zal zijn om onderscheid te maken tussen echte patriotten en verraders.’ Dergelijk ‘uitschot’ zou volgens de president met een ‘natuurlijke en noodzakelijke zelfreiniging van de maatschappij’ te maken krijgen.

Voor critici is de verraadcultuur een grimmige echo uit het verleden. De wederopstanding van het Sovjetspook dat onder Jozef Stalin door het land waarde en onschuldige burgers de repressiemolen introk, met behulp van een leger van verklikkers. Want niet alleen de zaak van Boejanova illustreert dat steeds meer Russen het als een deugd zien om mensen te verraden.

Zo stelde de zelfverklaarde serieverklikker Anna Korobkova een jaar geleden tegenover de BBC dat ze sinds het begin van de oorlog 1397 aangiftes had gedaan tegen landgenoten. Een deel daarvan leidde tot boetes, ontslagen en mensen die in het register van ‘buitenlandse agenten’ werden opgenomen. “Ik heb geen medelijden met ze”, zo verklaarde ze. “Ik voel vreugde als mensen worden gestraft vanwege mijn aangiftes.”


Priesters die vrede prediken worden aangegeven door kerkgangers

Zo deed Korobkova zeven keer aangifte tegen Aleksandra Archipova nadat deze antropoloog met media over de oorlog sprak. Kort daarna kreeg Archipova het stigmatiserende label ‘buitenlands agent’. Ook de Moskouse lerares Tatjana Tsjervenko werd het slachtoffer van Korobkova. Toen de docent bij het Russische onafhankelijke medium TV Dozjd vertelde dat ze weigerde de verplichte patriottische lessen te doceren aan haar leerlingen, stapte Korobkova naar verschillende instanties en werd de docent ontslagen.

Net zo goed worden Russische priesters die vrede prediken aangegeven door kerkgangers. Professoren verliezen hun posities nadat studenten hen verraden. En ‘patriotten’ geven metroreizigers aan die met het geel-blauw van de Oekraïense vlag op hun tas rondlopen.

Om een medemens als verrader te bestempelen volstaat inmiddels de geringste aanwijzing. Een bericht op sociale media, het afluisteren van een conversatie op straat, een gesprek in een besloten chatgroep, een button op een jas. Of, in het geval van Boejanova, een vertrouwelijk consult tussen arts en patiënt.

Het toont hoe het Kremlin niet alleen oorlog voert in Oekraïne, maar ook in eigen land. Of zoals Poetin het in maart 2022 verwoordde: hoe de maatschappij vermeende verraders ‘uitspuugt als een vliegje dat per ongeluk in hun mond is gevlogen’.


Blog Trouw, 18-11-2024 (Jarron Kamphorst)