De man die mij leerde wat en hoe te lezen


Schrijver George Steiner, die maandag overleden is, beschouwde zichzelf eerder als een postbode dan als een intellectueel. Zijn boodschap bereikte Alexander Roose, die zijn werk verslond.


Plots stond hij naast mij. Bij een verkeerslicht. Een natte regenjas, een volle boodschappentas en een bos tulpen gekneld tegen zijn borst.

Ik zag George Steiner voor het eerst in de literaire uitzending Apostrophes. Die ging over zijn boek Antigones: the Antigone myth in Western literature, art and thought (1984), waarin hij de vele versies besprak van het conflict tussen Antigone en Kreon, tussen de staat en het geweten van een individu, tussen oud en jong, tussen man en vrouw, tussen wet en natuurrecht. Ik studeerde toen rechten. Ik las dat boek en zijn andere boeken; ik zocht alles wat ik van hem en over hem kon vinden, zoals de documentaire van Wim Kayzer, en koos voor literatuur en filosofiestudies.

In 2013, in Cambridge, stond hij naast mij en kon ik hem bedanken. Hij keek me aan, nam mijn dankbetuiging in ontvangst, vroeg naar mijn college, naar mijn thesisonderwerp. Montaigne, zei ik. Aan welk Parijs* lycée heeft u schoolgelopen, vroeg hij, nu in het Frans. Ik legde uit dat ik was opgeleid door Antwerpse jezuïeten. Hij stopte, we waren ondertussen aan het stappen, keek me aan. We bleven in het gure regenweer, beschut onder een afdakje van Clare College, nog wat praten over Franse literatuur, over zijn fascinatie met kosmologie. En plots glipte hij weg, met nog een laatste, bittere waarschuwing over het academische leven: ‘Let op, ze kunnen ongenadig zijn.’


Onrijpe rusteloosheid

Ik wist uit zijn autobiografie (Errata: an examined life, 1997) dat ‘ze’ ongenadig waren geweest met hem. Dat zijn proefschrift geweigerd was, dat hij vier jaar voor The Economist had gewerkt. Dat een Oxford-don hem was komen halen om dat proefschrift opnieuw te maken. De perfect drietalige Steiner, de auteur van Het verval van het woord (1967) en After Babel (1975), over de kunst en de poëtica van vertalen, heeft het academisch nooit onder de markt gehad. Na zijn doctoraat was hij een tijd aan Princeton verbonden, daarna werd hij fellow* in het recent gestichte Churchill College in Cambridge.

Hij is pedant, zei een oudere literatuurcollega, en hij verwees naar de typische ‘zoals Dante, zoals Shakespeare en zoals Celan’-wendingen in Steiners teksten. Namedropping is een kwaal van snobs en ongeletterden. Maar Steiner wist waarover hij sprak. ‘En hij is ook inaccuraat’, snoefde diezelfde collega. Ik zei niets en dacht: hij leerde me wat en hoe te lezen. Steiner weet overigens zelf zijn onzorgvuldigheden aan zijn ‘onrijpe rusteloosheid’. Hij probeerde veel te omarmen, maar beschouwde zichzelf niet als een intellectueel. Eerder als een postbode, iemand die de juiste brief bij de juiste persoon aflevert: ‘Hier, lees dit boek.’

En waarom zou de ontvanger het boek lezen? Omdat hij er beter van wordt? Neen, dat beweerde Steiner nooit: grote literatoren, gecultiveerde mensen, waren ook tot het ergste in staat. Hoe begrijp je het antisemitisme van een genie als Louis-Ferdinand Céline? Het verraad van Poussin-kenner Anthony Blunt? Of nog erger: hoe verklaar je dat mensen die opgegroeid waren met Goethe en Beethoven, de systematische uitroeiing van de Joden konden denken en uitvoeren? Hoe kun je aan kunst en literatuur denken in de verwoesting van een vervuilde planeet? Marcel Proust, Dante Alighieri en Sophocles geven ons inzicht in onze gebreken, in dat tekort. Je moet ze zo willen lezen – old criticism bedrijven, legt Steiner uit, in Tolstoj of Dostojevski (1959), bewonderen, zoeken naar de ethische dimensie, lezen als een filosoof.


Aan de nazi’s ontsnapt

Steiner, geboren in Parijs in 1929, is als Joodse jongen aan de nazigruwel ontsnapt. Zijn ouders spraken drie talen met hem: Engels, Duits en Frans. Met zijn vader leerde hij Grieks. Hij moest de uitspraak van Achilles memoriseren, dat ‘zeer veel begaafdere, noodzakelijkere mannen (en vrouwen) dan wij zijn moeten sterven (vaak al heel jong en volstrekt onterecht)’. De zin voor de tragiek van het leven, de liefde voor het boek, de zoektocht naar beschaving en de fundamentele dankbaarheid hebben zijn leven bepaald.

Ik zag hem wekelijks in de universitaire bibliotheek van Cambridge. Hij knikte soms, we zegden niets: een bibliotheek is een stille tempel waar niemand preekt. Steiner, de toen tachtigjarige lezer, specialist van de klassieken die voor het tijdschrift The New Yorker jarenlang had gerecenseerd, was nog elke week op zoek naar een andere stem, een nieuw inzicht, een verhelderende interpretatie. Naar iemand die hem wilde helpen begrijpen.

Alexander Roose, hoofddocent Franse literatuur aan de UGent


DS, 05-02-2020