Arabisch-Joods historicus Avi Shlaim: “In Israël is iedereen zijn verstand verloren”


“Ik ben extreem geschokt.” De Arabisch-Joodse historicus Avi Shlaim (78) is wel wat gewoon, hij volgt het Israëlisch-Palestijnse conflict al meer dan vier decennia. Maar de dagelijkse bommenregen boven Gaza verbijstert hem. “Ik vrees dat een etnische zuivering het finale doel is.”


“Dit is een slachtpartij zonder precedent”, zegt Avi Shlaim meteen bij de start van het gesprek. De historicus, met zijn jaloersmakende zilvergrijze haardos, verheft zijn stem geen enkele keer, maar zijn woorden zijn vlijmscherp. “De Palestijnen worden deze keer afgemaakt op industriële schaal. De Israëlische president Isaac Herzog heeft gezegd dat iederéén betrokken is in Gaza, dat er geen onschuldige burgers meer zijn. Terwijl die er natuurlijk wél zijn. Kijk gewoon naar de 7.000 kinderen die al vermoord werden. Zestig procent van de huizen in Gaza is vernield door de willekeurige bombardementen. 1,8 miljoen mensen werden onder dwang verdreven. Probeer je dat eens voor te stellen ... Israël begaat op systematische wijze oorlogsmisdaden.”

Avi Shlaim is, behalve een onvermoeibare criticus van de Israëlische politiek ten aanzien van de Palestijnen, ook een geschiedkundige autoriteit. Hij behoort, samen met onder meer Ilan Pappé, tot de zogenoemde Nieuwe Historici. In de jaren 80 haalden die, op basis van intensief archiefwerk, heel wat nationale mythes van Israël onderuit. De historici schreven bijvoorbeeld dat 750.000 Palestijnen in 1948, bij de stichting van Israël, niet vrijwillig vertrokken waren uit Palestina, zoals werd beweerd. Ze waren verdreven door het Israëlische leger en zionistische milities. Dat zette de Nieuwe Historici vaak lijnrecht tegenover het Israëlische establishment.


Arabische Jood

Shlaim werd in 1945 geboren in Bagdad, hij noemt zichzelf nog altijd een Arabische Jood. Begin jaren 50 verhuisde zijn familie naar Israël. Daar diende hij even in het leger, maar uiteindelijk verzeilde hij, via zijn studies, in Engeland. Daar woont Shlaim ondertussen al bijna een halve eeuw. In The iron wall, zijn kanjer uit 2001, schreef hij dat Israël nooit echt in diplomatieke oplossingen heeft geloofd. De zionistische leiders, zoals David Ben-Gurion, waren ervan overtuigd dat hun land alleen achter een ‘ijzeren muur’, met een sterk leger, kon overleven. Pas als de Palestijnen ervan overtuigd zijn dat Israël onverslaanbaar is, kan er over vrede gepraat worden.

“Benjamin Netanyahu heeft de laatste jaren geen enkele poging ondernomen om het conflict met de Palestijnen politiek op te lossen”, vertelt Shlaim vanuit zijn werkkamer in Oxford. “Hij probeerde het alleen op uiterst cynische wijze te ‘managen’. De Palestijnse Autoriteit in Ramallah (onder leiding van Fatah, red.) werd verzwakt. En in Gaza (waar Hamas bestuurde, red.) richtte het Israëlische leger om de zoveel jaar een ravage aan. De Israëlische generaals hadden daar zelfs een uitdrukking voor: we gaan het gras maaien. Ze trokken Gaza binnen, doodden een heleboel mensen, vernielden de civiele infrastructuur en degradeerden de militaire capaciteit van Hamas. Om de paar jaar werd die mechanische actie, met de meest geavanceerde wapens, herhaald. Dit is, volgens mijn tellingen, al de zesde militaire operatie in Gaza sinds Israël er in 2005 vertrok.”


Was u verbaasd over de raid van Hamas op 7 oktober?

“Ik was verbaasd over de brutaliteit, over de wreedheid, over de schaal van de aanval ook. Maar ik was niet verbaasd over de aanval zélf. Gaza is al jaren de grootste openluchtgevangenis ter wereld. Netanyahu had geen enkele ambitie om daar iets aan te veranderen. Hij wilde gewoon de status quo bewaren. En hij dacht dat hij daar heel succesvol in was, dat de Palestijnen niets meer voorstelden. Hij prees zichzelf aan als ‘Mister Security’. Op 7 oktober is die illusie met een grote knal uit elkaar gespat. Daardoor is de woede op Netanyahu in Israël nu zeer groot. Ik acht de kans klein dat hij dit politiek overleeft.”


Kunt u een strategie ontwaren bij Hamas?

“Daar kan ik alleen over speculeren. Ik vermoed dat Hamas wilde tonen dat de Palestijnen nog altijd niet verslagen zijn, dat hun weerstand niet gebroken is, dat de status quo níét acceptabel is. En ik denk dat Hamas ook de boodschap wilde uitsturen dat Israël geen vrede kan sluiten met Arabische landen in de omgeving, zolang de Palestijnen genegeerd worden. Die waarschuwing bleek overigens efficiënt. De leiders van Saudi-Arabië stonden onder grote druk van de Verenigde Staten om de banden met Israël te normaliseren. Dat zou het einde van de Palestijnse zaak zijn geweest. Maar dat ziet de doorsnee-Arabier helemaal niet zitten. Daar is de solidariteit met de Palestijnen, na de Israëlische reactie in Gaza, totaal.”


Maar ondertussen zijn er bij dat Israëlische offensief wel al ongeveer 20.000 Palestijnse doden gevallen.

“De aanval van Hamas was een gamechanger, dat is wel duidelijk. In Israël is iedereen zijn verstand verloren sinds 7 oktober. De mensen zijn razend, de maatschappij is losgeslagen. Ik zal u één voorbeeld geven. Negentig dokters ondertekenden een petitie waarin werd opgeroepen om ook ziekenhuizen in Gaza te bombarderen. Dokters die vragen om ziekenhuizen te vernietigen: is dat niet waanzinnig? De protesten tegen de verregaande juridische hervormingen van Netanyahu zijn volledig stilgevallen. Alleen Gaza telt nog. En daar zijn de oorlogsdoelen helemaal veranderd. Hamas moet nu volledig van de kaart worden geveegd.”


Kan dat?

“Nee, dat kan niet. Het is te eenvoudig om Hamas alleen te bekijken als een terreurorganisatie. Het is een politieke partij met een militaire vleugel die ook terroristische misdaden pleegt. Hamas zit helemaal verweven in de Palestijnse maatschappij. Het is ook een sociale beweging, met vrouwen- en studentenorganisaties. En vooral: Hamas is een ideologie. Die kun je niet zomaar kapot bombarderen. Dat zie je nu al. Uit peilingen blijkt dat Hamas steeds populairder wordt, terwijl Fatah aanhang verliest.”


Veel Europese leiders zeggen dat er niet met Hamas te onderhandelen valt. Begrijpt u dat?

“Ik begrijp dat zeker. Maar ik vind het wel volslagen onzin.”


Ook na de bloedige raid van 7 oktober?

“Ja, want de geschiedenis begint véél vroeger dan 7 oktober. Als je wil begrijpen wat er gebeurd is, moet je verder teruggaan, bijvoorbeeld naar het voorjaar van 2006. Toen waren er vrije en eerlijke verkiezingen in Gaza en op de Westelijke Jordaanoever. Daarbij haalde Hamas een absolute meerderheid. Alleen weigerde Israël om de Hamas-regering te erkennen. De VS en de Europese Unie hebben zich toen, tot hun eeuwige schande, achter Israël geschaard. Ze gingen zelfs meedoen aan de economische oorlog tegen Hamas.”

“Dat illustreert op zeer treffende wijze de hypocrisie van het Westen. Men geeft graag lessen over het belang van democratie. Maar als de verkeerde mensen verkozen worden, weigert men het resultaat te aanvaarden. Terwijl Hamas zijn programma in de loop der jaren wel had bijgestuurd. Ze verklaarden zich bereid tot een langdurig bestand met Israël. Ze accepteerden, statement na statement, een Palestijnse staat binnen de grenzen van 1967.”

“Maar Israël en het Westen blokkeerden elk gesprek. Daardoor raakte Hamas gefrustreerd en koos het voor terreur. Dat is verkeerd. Burgers doden is altijd verkeerd. Punt. Maar terreur is het wapen van de zwakkeren.”


U zei net dat de Israëlische maatschappij is losgeslagen. Merkt u dat ook bij uw liberale Joodse vrienden in Israël?

“Jazeker. Bijna iedereen zegt: er moet nu, eens en voor altijd, komaf worden gemaakt met Hamas. En dat is ook niet zo gek als je weet hoe de Israëlische media over de Palestijnen berichten. Er wordt nauwelijks gerapporteerd over Gaza, dat is echt een andere wereld. De Israëli’s beseffen ook niet hoe brutaal de Westelijke Jordaanoever bezet wordt. Ze zijn zich niet bewust van het dagelijkse geweld daar tegenover de Palestijnen. Slechts twee journalisten, Gideon Levy en Amira Hass, laten een andere klok horen. De rest van de media is volstrekt loyaal aan de regering.”


Vreest u een etnische zuivering in Gaza?

“Ik geloof dat dat de finale doelstelling is, ja. Waarom dwingt men 1,8 miljoen Palestijnen anders om zuidwaarts te trekken? Waarom jaagt men die mensen steeds dichter naar de grens met Egypte? Dat valt toch alleen te begrijpen als het doel de ontvolking van Gaza is? Dat is niet alleen speculatie van mijn kant, hoor. In een paper van het Israëlische ministerie van Informatie, gedateerd op 13 oktober 2023, werden drie scenario’s opgelijst. De voorkeur van de auteurs ging uit naar een verplaatsing van de bevolking van Gaza naar de Sinaïwoestijn.”

“Er is zich onder onze ogen een tweede Nakba (Arabisch voor ‘catastrofe’, red.) aan het voltrekken, een massale uitdrijving van Palestijnen. In 1948, tijdens de eerste Nakba, werden er 750.000 mensen verdreven. Dat is nu nog niet gelukt, omdat Egypte de grens met Gaza weigert te openen. Maar de druk neemt wel toe. En als de inwoners van Gaza op een bepaald moment verdreven worden, weten we één ding zeker: Israël zal nooit aanvaarden dat ze nog terugkeren. Dat leert de geschiedenis van 1948 en die van 1967.”


In uw laatste boek, Three worlds, wekt u het Bagdad van uw eerste levensjaren weer tot leven. Joden en Arabieren leefden er betrekkelijk harmonieus samen. Al lezend beland je in een universum dat verdwenen is.

“Dat universum bestond niet alleen in Irak, maar in grote delen van de Arabische wereld. In Bagdad waren de Joden een van de vele minderheden. Wij leefden er niet in getto’s, zoals in Europa. En er was geen ‘Joods probleem’, zoals in Europa. Integendeel, er was veel religieuze tolerantie, openheid, kosmopolitisme. Veel mensen die na 1948 geboren zijn beseffen niet dat Joden en Arabieren ooit vredevol samenleefden.”

“Ik vond het belangrijk om dat opnieuw in herinnering te brengen. Want dat universum werd in de eerste helft van de 20ste eeuw volledig weggeblazen door de koude wind van het nationalisme. Toen de Joden, dankzij het zionisme, voor het eerst in 2.500 jaar een eigen staat kregen, keerden sommige Arabieren zich tegen ons. Plots waren we niet langer zomaar een minderheid. Men vond dat we thuishoorden bij onze “broeders” in Israël. Na de stichting van Israël nam de polarisering enorm toe.”


Liggen de roots van het Israëlisch-Palestijnse conflict daar? Of gaat u nog verder terug?

“Ik zou ze eerder in 1917 situeren, toen het Verenigd Koninkrijk de Balfour-verklaring uitstuurde. De Britten schaarden zich vanaf dat moment achter het idee van een “nationale thuis” voor het Joodse volk in Palestina. Terwijl de Joden toen amper 10 procent van de bevolking uitmaakten. Daarmee gaven de Britten de zionistische beweging de mogelijkheid om aan de kolonisering van Palestina te beginnen. En die is nooit meer opgehouden.”


Begrijpt u niet dat veel Joodse vluchtelingen, zeker na de Holocaust, naar een eigen staat verlangden?

“De Palestijns-Amerikaanse schrijver Edward Said zei ooit: de Palestijnen zijn “slachtoffers van slachtoffers”. Dat is een zeer treffende formulering. Na de Holocaust moest er iets titanisch gedaan worden voor de Joden. Daarom beslisten de Verenigde Naties in 1947 om Palestina op te delen. Men wist dat zo’n opdeling niet vreedzaam kon verlopen. De Palestijnen zeiden: wij zijn toch niet verantwoordelijk voor wat de Joden in Europa is aangedaan? Daar hadden ze gelijk in. Maar de VN konden niets beters verzinnen. En uiteindelijk is het dus ook op een oorlog uitgedraaid.”


U bent heel kritisch voor het zionisme. Waarom?

“Het zionisme is een nationalistische beweging. En nationalisme heeft de inherente neiging om altijd maar extremer te worden. Dat zie je dezer dagen in Gaza. Voor alle duidelijkheid: antizionisme is iets helemaal anders dan antisemitisme. Antisemitisme is haat tegenover de Joden omdat ze Joden zijn. Antizionisme is verzet tegen de officiële ideologie en de keuzes van de staat Israël. Tegenwoordig komt het vooral neer op kritiek op de manier waarop Israël de Palestijnen behandelt. En dat is volstrekt legitiem.”


Wordt die kritiek moeilijker?

“Die indruk heb ik wel, ja. Israël en zijn vrienden stellen antizionisme bewust – ik herhaal: bewust – gelijk met antisemitisme. Zo wil men de Israëlische staat vrijwaren van kritiek. Dat is zorgwekkend. Waarom zou je niet mogen protesteren tegen een staat die de Palestijnse gebieden al meer dan 50 jaar illegaal bezet? Waarom zou je geen kritiek mogen hebben op een staat die in de 21ste eeuw nog altijd een apartheidspolitiek voert?”


Westerse leiders blijven de tweestatenoplossing verdedigen. Gelooft u daar eigenlijk nog in?

“Neen. Ik heb de tweestatenoplossing bijna mijn hele academische carrière verdedigd. Tot ik me realiseerde dat Israël er niet ernstig in geloofde. Als ze dat wel hadden gedaan, waren ze geen nederzettingen blijven bouwen op de Westelijke Jordaanoever. Maar daar gaan ze nog altijd mee door, ook met de huidige regering. Netanyahu is tegen een tweestatenoplossing. Daardoor is die piste morsdood. Ze kan, ten gevolge van de nederzettingenpolitiek, ook niet meer tot leven gewekt worden. Ik wil nog verder gaan: ze is zelfs nooit geboren. Sinds 1967 heeft geen enkele Israëlische leider een plan op tafel gelegd dat tegemoet kwam aan de meest minimale Palestijnse verzuchtingen.”


Hebben de Palestijnen nooit kansen gemist?

“Natuurlijk wel. Toen de VN in 1947 voor de opdeling van Palestina stemden, verwierpen de Palestijnen dat plan. Achteraf kun je zeggen: als ze die oplossing toen wél hadden aanvaard, waren ze veel beter af geweest. Dan waren ze uiteindelijk niet met lege handen geëindigd. Maar achteraf is het altijd makkelijk. Dat voorstel uit 1947 was ook vreselijk onrechtvaardig. De Palestijnen vormden de grote meerderheid in Palestina, en ze kregen niet eens de helft van het land. Wie ben ik dan om te zeggen dat ze kansen gemist hebben? Medeleven, dat voel ik vooral als het over hen gaat.”


De Israëlische historicus Yuval Noah Harari schreef onlangs nog dat de Palestijnen geen eerlijke poging deden om van Gaza “een Singapore van het Midden-Oosten” te maken.

“Volstrekt belachelijk. Gaza is niet arm en onderontwikkeld omdat de mensen daar incompetent of lui zijn. Gaza is arm en onderontwikkeld omdat Israël niets anders toeliet. Gaza kón zich niet economisch ontwikkelen. Zo’n uitspraak had ik van iemand zo verfijnd als Harari niet verwacht.”


Wat stelt u nu voor?

“Ik ben nu voorstander van één democratische staat tussen de Jordaan en de Middellandse Zee. Voor Joden én Palestijnen. Met gelijke rechten voor alle burgers, wat hun etniciteit of geloof ook is.”


Kan dat nog, na meer dan 100 jaar bloedvergieten?

“Het is bijna niet meer te voor te stellen. Maar mijn punt is ook niet dat dit een realistische piste is. Mijn punt is vooral dat Israël de oplossing om zeep heeft geholpen waarvoor brede internationale steun bestond. En de Verenigde Staten hebben dat allemaal laten gebeuren. Ze verdedigden de tweestatenoplossing, maar ze deden niets om Israël onder druk te zetten. Ook Europa legde Israël nooit wat in de weg. De EU spendeert geld aan ziekenhuizen en scholen in Gaza. Die worden vervolgens door Israël, met Amerikaans materieel, kapot gebombardeerd. En de EU zegt daar niets van.”


DS, 23-12-2023 (Ruud Goossens)